Dziurawiec zwyczajny

Nazwa naukowa: Hypericum perforatum

Rodzina: Hypericaceae

Opis rośliny: Dziurawiec zwyczajny to bylina, która zazwyczaj mierzy od 30 do 90 cm. Posiada jasnozielone i podłużne liście, które są ułożone przeciwstawnie wzdłuż łodygi. Liście posiadają maleńkie kropki wyglądające jak perforacje, które są dobrze widoczne pod światłem, stąd też jego botaniczna nazwa – perforatum. W rzeczywistości są to półprzeźroczyste gruczoły roślinne, w których znajduje się między innymi olejek eteryczny. Dziurawiec wyróżniają jasnożółte kwiaty, mające po pięć płatków, zgrupowane w płaskich wierzchołkach na końcach rozgałęzionych łodyg. Na płatkach znajdziesz kropki przypominające te na liściach, które zawierają czerwono-bordowy pigment – hiperycynę. Dlatego dziurawca najłatwiej rozpoznasz rozgniatając jego liście w palcach, wówczas skóra zafarbuje się na ciemny czerwony kolor. Nasiona są małe, w ciemnym kolorze i znajdują się w torebce owocowej. Pojedyncza roślina może wytworzyć nawet kilkanaście tysięcy nasion w ciągu roku, a te zakopane w ziemi pozostają żywotne do około 10 lat. Dziurawiec jest rośliną szybko się rozprzestrzeniającą, a podziemne łodygi wytwarzają korzenie i pędy na całej swojej długości.

Historia i tradycja

Sama nazwa botaniczna dziurawca, Hypericum, przybliża jego zastosowanie w historii. Pochodzi ze starej greki, gdzie ὑπέρ (iper) oznacza „nad, ponad”, a εἰκών (ikon) tłumaczymy jako „obraz”. Tradycyjnie ziele dziurawca wieszano nad obrazami i drzwiami, co miało odpędzać złe duchy i inne byty nieprzychylne ludziom. W średniowieczu zaczęto go nazywać Fuga daemonum, co z łaciny możemy tłumaczyć jako bat na diabły lub pogromca diabłów. Z tego tytułu dziurawiec wypadało nosić ze sobą zawsze, gdyż miało to strzec przed czyhającym złem. Nie tylko w postaci bytów piekielnych, także przed nikczemnymi czarownicami, rzucającymi swoje uroki i klątwy.

Najsłynniejszy zielarz ze średniowiecznej Anglii, John Gerard, nazywa dziurawiec najcenniejszym remedium na rany, szczególnie te głębokie. W tym celu instruuje aby ziele rozgnieść, zalać oliwą i powstały krwistoczerwony olej nakładać na trudno gojące się miejsca. Swoim działaniem zasłynął pośród Anglików jako Touch-and-Heal – dotknij i wylecz. Dodatkowo zaleca olej jako środek moczo- i żółciopędny. Inni znani zielarze, między innymi Paracelsus, uważali dziurawiec za znakomity lek na gorączki, zapalenia płuc, hemoroidy, oparzenia, wrzody i infekcje układu moczowego. Trudno się dziwić, że szybko uznano go za panaceum. Zauważono, że żołnierze stosujący dziurawiec na rany są jacyś spokojniejsi i bardziej zrelaksowani. Dlatego od XIX wieku zaczęto go traktować jako środek na lęki, manie, depresję i wyczerpanie, a jego sława wcale nie gasła. Właściwości dziurawca zasłynęły w tradycjach zielarskich praktycznie całej Europy Centralnej, co jedynie umacniało ziele św. Jana jako powszechne remedium na wszystko.

Tradycyjne zastosowanie dziurawca

Dziurawiec tradycyjnie zalecany był głównie przy problemach z układem moczowym i pokarmowym, jako środek o działaniu żółciopędnym, przeciwbiegunkowym, moczopędnym, przy regulacji przewodu pokarmowego i osłabionych czynnościach wątrobowych. Przy tego typu dolegliwościach najczęściej polecano stosować napary z ziela i kwiatów dziurawca. Napary stosuje się także przy wzdęciach, zgadze, bólach brzucha i stanach zapalnych błony śluzowej jelit i żołądka. Przygotowywano również nalewki dziurawcowe, które wydawałyby się być o wiele bardziej skuteczna przy stosowaniu dziurawca na dolegliwości psychiczne, takie jak stany lękowe i depresyjne, wyczerpanie, zły nastrój i przygnębienie. Jest także zalecana na problemy z pamięcią i kiedy mamy trudności z nauką. Trzecią propozycją jest macerat dziurawcowy, czasem nazywany olejem dziurawcowym. Ten z kolei do dzisiaj jest polecany na wszelkie problemy i choroby skórne, stłuczenia, urazy, siniaki, stany zapalne, a także zmiany trądzikowe i w celu ogólnego utrzymania zdrowia skóry.

Kompozycja chemiczna

• pochodne floroglucynolu 0,2-4% (hiperforyna, adhyperforyna)
• naftodiantrony 0,03-0,4% (pseudohiperycyna, hiperycyna)
• flawonoidy 2-4% (kwercetyna, hiperozyd, rutyna, izokwercetyna)
• ksantony w śladowych ilościach
• procyjanidyny (procyjanidyna B2, taniny katechinowe)
• olejek eteryczny 0,07-0,25% (α-pinen, 2-Metylooktan)
• polifenole, w trakcie kwitnięcia nawet do 10% (kwas chlorogenowy i kawoilochinowy)

Działanie i właściwości farmakologiczne

1. Dziurawiec od co najmniej 60 lat słynie głównie ze względu na swoje działanie przeciwdepresyjne. Jest kilka badań donoszących tej aktywności, także porównania z wykorzystaniem placebo lub leków o podobnym działaniu, gdzie dziurawiec wypada lepiej. Jednak dokładny mechanizm tego działania nie jest znany i naukowcy nie do końca są w stanie ustalić, które substancje zawarte w dziurawcu są za to odpowiedzialne. Na samym początku panowało przekonanie, poparte badaniami in vitro, że hiperycyna hamuje aktywność enzymu MAO (Suzuki et al. 1984). Ten enzym jest w dużej mierze odpowiedzialny za wpływ na naszą psychikę, a jego wysokie lub niskie poziomy mogą doprowadzać do np. depresji, schizofrenii, częstych migren itp. Tutaj napotkano się ze ścianą – hiperycyny jest za mało, żeby mogła wywołać i wyjaśnić efekty kliniczne. Później zmieniono obiekt zainteresowań na hiperforynę, która jest zdolna do hamowania wychwytu zwrotnego serotoniny, noradrenaliny, dopaminy i kwasu L-glutaminowego (Chatterjee et al. 1998). Jeszcze inne badania udowodniły, że niektóre flawonoidy zawarte w dziurawcu mogą być odpowiedzialne za działanie przeciwdepresyjne. Co więcej, dziurawiec może jeszcze ułatwiać kwasowi GABA działanie na receptory GABAA i aktywować receptory sigma-1 (Lozano-Hernández et al. 2010). Potencjalnych mechanizmów działania jest naprawdę dużo i ustalenie jednej wersji nie jest takie proste i oczywiste.
2. Ekstrakty z dziurawca wykazują właściwości przeciwzapalne, poprzez hamowanie ekspresji różnych genów prozapalnych (Tadeschi et al. 2003). Niektóre z badanych maceratów olejowych zmniejszały aktywność cytokin odpowiedzialnych za stan zapalny, efekt był uzależniony od ilości czynnych w oleju (Orhan et al. 2014). Pseudohiperycyna odpowiada za znaczną część działania przeciwzapalnego ekstraktów na bazie etanolu (Huang et al. 2011).
3. Ekstrakty mają też działanie przeciwbólowe. Według badań in vivo na myszach, ekstrakt hamuje syntezy prostaglandyn i działa dwa razy mocniej niż ibuprofen (Bukhari et al. 2004). Co ciekawe, 50% ekstrakt na etanolu wzmagał przeciwbólowe działanie aspiryny na modelach zwierzęcych (Kumar et al. 2001).
4. Polifenole dziurawca działają antyoksydacyjne. W badaniach na myszach (El-Sherbiny et al. 2003), ekstrakt wpływał na poziom i aktywność m.in. glutationu w mózgu. Badania zasugerowały, że dziurawiec może mieć potencjał terapeutyczny dla pacjentów cierpiących na demencję.
5. Za właściwości przeciwbakteryjne dziurawca, odpowiedzialna jest hyperforyna, rozpuszczalna w ekstraktach wodnych (napary). Wykazuje działanie przeciwko MRSA i bakteriom Gram-dodatnim (Reichling et al. 2001). Ekstrakty na etanolu działają także przeciwgrzybiczo na P. canescens, F. oxysporum, A. alternata, A. glaucus i P. fastigiata (Maskovic et al. 2011). W badaniach in vitro, hiperycyna miała działanie przeciwwirusowe i zauważono, że promienie UV mogą zwiększać jej potencjał wirusobójczy (Kubin et al. 2005).
6. Inne właściwości dziurawca: przeciwdrgawkowe (Hosseinzadeh et al., 2005) i przeciwnowotworowe (Roscetti et al. 2004, Tepkeeva et al. 2008), które jednak wymagają większej ilości badań.

Zastosowanie terapeutyczne

Użycie wewnętrzne: Przejściowe spadki nastroju, łagodne i umiarkowane stany depresyjne, zaburzenia psychowegetatywne (napięcie, stany lękowe, zmiany nastroju różnego pochodzenia, zaburzenia trawienia, klimakterium), niepokój nerwowy, łagodne zaburzenia snu, wyczerpanie nerwowe, zaburzenia trawienne, zwiększenie produkcji żółci, łagodzenie stanów zapalnych żołądka i układu trawiennego.

Użycie zewnętrzne: Drobne urazy skóry, objawy stanów zapalnych skóry, pomoc w gojeniu drobnych ran, siniaki, naciągnięcia, bóle mięśni, bóle stawów, oparzenia, reumatyzm, oparzenia słoneczne, obrzęki, łuszczyca, trądzik, delikatne działanie przeciwbólowe.

Dawkowanie i administracja

Napar z dziurawca: 1-2 łyżeczki suszonego ziela zalać szklanką gorącej wody i parzyć pod przykryciem 15-20 minut. Dla osoby dorosłej, napar można spożywać 2-3 razy dziennie, do ok. 6 tygodni;

Nalewka dziurawcowa: Połowę wybranego naczynia napełnij świeżym lub suszonym dziurawcem i uzupełnij spirytusem tyle, aby przykryć rośliny. Maceruj w alkoholu przez 3-4 tygodnie, po czym dokładnie odsącz i przefiltruj przez drobną gazę. Osoba dorosła może stosować nalewkę w ilości 10-15 kropli, 2-3 razy dziennie. Krople nalewki dziurawcowej można rozcieńczyć w kieliszku czystej wody. Do stosowania miejscowego stosować 2-4 ml, 2-3 razy dziennie i wcierać w skórę;

Macerat dziurawcowy: Świeże ziele dziurawca rozdrobnij, umieść w słoiku i nasącz odrobiną spirytusu, następnie odstaw na kilka godzin. Po tym czasie naczynie uzupełnij wybranym olejem roślinnym, dokładnie zakręć i maceruj 3-4 tygodnie na słonecznym parapecie. Pamiętaj, żeby surowiec roślinny nie powinien wystawać ponad taflę oleju, inaczej może zacząć się psuć i np. pleśnieć. Gotowy macerat przefiltruj kilkukrotnie przez gazę i przechowuj w czystym słoiku lub butelce. Możesz przedłużyć jego stabilność dodając 30 kropli witaminy E na każde 100 ml oleju. Do użycia zewnętrznego stosuj odrobinę maceratu na skórę, według potrzeb.

Bezpieczeństwo

Efekty uboczne: W trakcie stosowania preparatów z dziurawca drogą wewnętrzną, unikaj długotrwałej ekspozycji na światło UV, ponieważ może wystąpić ryzyko w postaci reakcji fototoksycznej. Wyjątkiem jest olej dziurawcowy, który jeżeli tylko nakładany na skórę (a nie spożywany) nie wywołuje reakcji w połączeniu z promieniami UV.

Interakcje i przeciwskazania: Preparaty z dziurawca mogą wchodzić w interakcję z wieloma lekami i przeciwskazaniami do jego stosowania jest jednoczesne przyjmowanie leków przeciwzakrzepowych z grupy kumaryn, cyklosporyną, ewerolimusem, syrolimusem, takrolimusem do stosowania ogólnoustrojowego, fosamprenawirem, indynawirem i innymi inhibitorami proteaz, nukleozydowymi inhibitorami odwrotnej transkryptazy, irynotekanem, imatynibem i innymi cytostatykami metabolizowanymi przez CYP3A4, CYP2B6, CYP2C9, CYP2C19 lub transportowanymi przez glikoproteinę P.

Ciąża i laktacja: Dziurawiec w ciąży może powodować minimalne ryzyko. Dlatego dziurawca nie powinno się przyjmować w trakcie ciąży, czy karmienia piersią, bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem.

Dzieci: Preparaty z dziurawca nie są polecane do spożywania przez dzieci i młodzież poniżej 18 roku życia, bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem.

***

Bibliografia

1. Bukhari, I. A., Dar, A., & Khan, R. A. (2004). Antinociceptive activity of methanolic extracts of St. John’s Wort (Hypericum perforatum) preparation. Pakistan journal of pharmaceutical sciences, 17(2), 13–19.
2. Chatterjee, S., Bhattacharya, S., Wonnemann, M., Singer, A., & Müller, W. (1998). Hyperforin as a possible antidepressant component of hypericum extracts. Life Sciences, 63(6), 499-510. https://doi.org/10.1016/s0024-3205(98)00299-9
3. El-Sherbiny, D. A., Khalifa, A. E., Attia, A. S., & Eldenshary, E. E. (2003). Hypericum perforatum extract demonstrates antioxidant properties against elevated rat brain oxidative status induced by amnestic dose of scopolamine. Pharmacology Biochemistry and Behavior, 76(3-4), 525-533. https://doi.org/10.1016/j.pbb.2003.09.014
4. Hosseinzadeh, H., Karimi, G., & Rakhshanizadeh, M. (2005). Anticonvulsant effect of hypericum perforatum: Role of nitric oxide. Journal of Ethnopharmacology, 98(1-2), 207-208. https://doi.org/10.1016/j.jep.2004.12.007
5. Huang, N., Rizshsky, L., Hauck, C., Nikolau, B. J., Murphy, P. A., & Birt, D. F. (2011). Identification of anti-inflammatory constituents in hypericum perforatum and hypericum gentianoides extracts using RAW 264.7 mouse macrophages. Phytochemistry, 72(16), 2015-2023. https://doi.org/10.1016/j.phytochem.2011.07.016
6. Kubin, A., Wierrani, F., Burner, U., Alth, G., & Grunberger, W. (2005). Hypericin – The facts about a controversial agent. Current Pharmaceutical Design, 11(2), 233-253. https://doi.org/10.2174/1381612053382287
7. Kumar, V., Singh, P. N., & Bhattacharya, S. K. (2001). Anti-inflammatory and analgesic activity of Indian Hypericum perforatum L. Indian journal of experimental biology, 39(4), 339–343.
8. Linde K. (2009). St. John’s wort – an overview. Forschende Komplementarmedizin (2006), 16(3), 146–155. https://doi.org/10.1159/000209290
9. Lozano–Hernández, R., Rodríguez-Landa, J. F., Hernández-Figueroa, J. D., Saavedra, M., Ramos-Morales, F. R., & Cruz-Sánchez, J. S. (2010). Antidepressant-like effects of two commercially available products of Hypericum perforatum in the forced swim test: A long-term study. Journal of Medicinal Plants Research, 4(2), 131-137.
10. Maskovic, Pavle & Mladenović, Jelena & Cvijović, M.S. & Aćamović-Doković, G. & Solujić, S.R. & Radojković, Marija. (2011). Phenolic content, antioxidant and antifungal activities of acetonic, ethanolic and petroleum ether extracts of Hypericum perforatum L.. Hemijska Industrija, 65, 159-164.
11. Orhan, I. E., Kartal, M., Gülpinar, A. R., Yetkin, G., Orlikova, B., Diederich, M., & Tasdemir, D. (2014). Inhibitory effect of St. John׳s wort oil macerates on tnfα-induced NF-κb activation and their fatty acid composition. Journal of Ethnopharmacology, 155(2), 1086-1092. https://doi.org/10.1016/j.jep.2014.06.030
12. Reichling, J., Weseler, A., & Saller, R. (2001). A current review of the antimicrobial activity of hypericum perforatum L. Pharmacopsychiatry, 34(1), 116-118. https://doi.org/10.1055/s-2001-15514
13. Roscetti, G., Franzese, O., Comandini, A., & Bonmassar, E. (2004). Cytotoxic activity of Hypericum perforatum L. on K562 erythroleukemic cells: Differential effects between methanolic extract and hypericin. Phytotherapy Research, 18(1), 66-72. https://doi.org/10.1002/ptr.1369
14. Schempp, C. M., Ludtke, R., Winghofer, B., & Simon, J. C. (2000). Effect of topical application of hypericum perforatum extract (St. John’s wort) on skin sensitivity to solar simulated radiation. Photodermatology, Photoimmunology and Photomedicine, 16(3), 125-128. https://doi.org/10.1034/j.1600-0781.2000.d01-18.x
15. Suzuki, O., Katsumata, Y., Oya, M., Bladt, S., & Wagner, H. (1984). Inhibition of monoamine oxidase by hypericin. Planta medica, 50(3), 272–274. https://doi.org/10.1055/s-2007-969700
16. Tedeschi, E., Menegazzi, M., Margotto, D., Suzuki, H., Förstermann, U., & Kleinert, H. (2003). Anti-inflammatory actions of St. John’s wort: Inhibition of human inducible nitric-oxide Synthase expression by down-regulating signal transducer and activator of transcription-1α (STAT-1α) Activation. Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics, 307(1), 254-261. https://doi.org/10.1124/jpet.103.054460
17. Tepkeeva, I. I., Moiseeva, E. V., Chaadaeva, A. V., Zhavoronkova, E. V., Kessler, Y. V., Semushina, S. G., & Demushkin, V. P. (2008). Evaluation of antitumor activity of peptide extracts from medicinal plants on the model of transplanted breast cancer in CBRB-rb(8.17)1iem mice. Bulletin of Experimental Biology and Medicine, 145(4), 464-466. https://doi.org/10.1007/s10517-008-0119-1