Dziurawiec – właściwości, zastosowanie i… szczypta magii

Oto najkrótsza noc w roku, a zarazem początek astronomicznego lata. Powietrze przesycone jest zapachem ziół i pitnego miodu od leśnych pszczół. Na polanie płoną ogniska, śpiew miesza się z okrzykami radości, kiedy dorastającym chłopcom udaje się złapać spływający wodą wianek. Dziewczyny obwieszają się bylicą, by po chwili sięgnąć do wyciągniętej ręki i dać poprowadzić się dalej w las. Trwa miłość i szaleństwo. Trwa Noc Kupały.

Ale tuż po tym letnim przesileniu jeszcze jedna magia się dzieje: zaczyna kwitnąć dziurawiec.

Dziurawiec, znany też jako świętojańskie ziele, czerwone dzwonki, krew Chrystusa, kościelnica czy fuga daemonum (dosłownie: ucieczka demonów), przez wieki zajmował zaszczytne miejsce w zielarskich apteczkach. Na Rusi mówiło się wręcz, że działa na 99 schorzeń. 

Podczas letniego spaceru rozejrzyjcie się za kwitnącym na żółto dziurawcem. Kiedy zerwiecie z niego listek, dojrzycie mnóstwo prześwitujących kropeczek. Podobno to sam diabeł robi w dziurawcu owe dziurki, tak bardzo bowiem jest niechętny jego czarodziejskim mocom…

Jak tradycyjnie stosowano dziurawiec?

Dziurawiec w słowiańskim życiu wykorzystywany był już od dnia narodzin. Położnice i znachorki używały go do ochrony przed boginkami (nazywanymi też mamunami lub dziwożonami), które porywały niemowlęta, a w zamian podrzucały tzw. odmieńce. Zioło wieszano nad oknami i drzwiami, zatykano nim wszelkie dziury czy szpary w ścianach. Niekiedy wkładano dziurawiec także do pieluch oraz kołyski, lub wieszano na dziecięcej szyi. 

Dziurawiec strzegł przed piorunami i gusłami, a jego dymem okadzano domy, żeby odpędzić wszelkie nieszczęścia. Jego wielką moc tłumaczy starosłowiańska legenda, opowiadająca o czasach, kiedy to po świecie zaczęły panoszyć się demony, zatruwające ludzkie serca. W tym najczarniejszym z czarnych dni na ratunek ludziom wyruszyła znachorka wraz z 13-letnią córką. Szły przez trzy dni i trzy noce, szepcząc magiczne zaklęcia, aż dotarły na polanę rozświetloną złotym blaskiem. Wtedy jednak uradowane odnalezieniem lekarstwa, zapomniały na chwilę o czyhających wokół demonach. 

Demony rzuciły się na kobietę i dziewczynkę, jednak te instynktownie wskoczyły pomiędzy złote rośliny. Tam strachy nie mogły już ich dopaść, więc ze złości zaczęły pluć czarnym jadem. Czarci jad wypalił w roślinach dziurki, ale jednocześnie dał im jeszcze większą moc. I tak znachorki wróciły do domu, obwieszone bezpiecznie dziurawcem, który rozsiały po całym świecie, żeby przywrócić dobro. 

Dowiedz się więcej o tradycji stosowanie dziurawca

Jako roślina kwitnąca według podań na kupalnockę, dziurawiec pełnił ważną rolę w magii miłosnej. Dzięki niemu można było sprawdzić, czy wybranek jest nami zainteresowany.

Oto kilka prostych miłosnych instrukcji odnalezionych w ludowych wierzeniach (za M.Henslowa):

• Wyciśnij sok z dziurawca w chusteczkę. Jeśli jest czerwony jak krew, wróży to Wam pomyślność! Niestety inne kolory, a nie daj Boże szary, zwiastuje bolesne rozczarowanie… –  wierzenia ze Śląska
• Włóż dziurawiec między piersi. Im bardziej czerwony jest wyciśnięty sok, tym większa jest miłość oblubieńca – owoc kreatywności panien z Bosackiej Doliny, Słowacja
• Na św. Jana zgnieć dziurawiec, pytając na głos: ‘’lubenicek zielony, czy mnie lubi czerwony?’’. I znowu: czerwony kolor zapewni pozytywne zakończenie – rozsądna alternatywa dla panien z mniejszym biustem, również Słowacja
• Zerwij dziurawiec na św. Jana i noś przy sobie jako talizman przynoszący szczęście i miłość. Prosto i skutecznie – rodem z Pokucia, dzisiejsza Ukraina

Jak stosować dziurawiec współcześnie?

Dziurawiec można stosować zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. 

• wewnętrznie: jako herbata z dziurawca, nalewka z dziurawca, kapsułki z dziurawca 
• zewnętrznie: jako olej z dziurawca lub napary

Olej z dziurawca możecie też spotkać pod nazwami: macerat dziurawcowy, olej świętojański, wyciąg olejowy z dziurawca. Niektórzy taki olej również stosują doustnie, np. w przypadku wrzodów czy wysokiego poziomu cholesterolu. 

Chcesz samodzielnie przygotować taki olej w domu? Zobacz nasz przepis na macerat z dziurawca

Na co pomaga dziurawiec?

Profesor Ożarowski (ważna postać w świecie współczesnego ziołolecznictwa) sporo pisał o właściwościach dziurawca: 

‘’Dziurawiec należy do roślin o najbardziej wszechstronnych własnościach leczniczych. Przetwory z niego stosuje się w stanach zapalnych i skurczowych dróg żółciowych, zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym, początkowych objawach kamicy żółciowej oraz osłabieniu czynności wątroby. Zaleca się je też w stanach zapalnych błony śluzowej żołądka i jelit, zmniejszonym wydzielaniu soku żołądkowego, wzdęciach i bólach brzucha. (…)

Podaje się je również w zastojach krążenia obwodowego krwi, a zwłaszcza nadmiernej przepuszczalności i łamliwości włośniczek, ponadto w przewlekłym gośćcu. Ze względu na działanie uspokajające stosuje się przetwory z dziurawca w wyczerpaniu nerwowym, niepokoju, zaburzeniach równowagi nerwowej, u dzieci w moczeniu nocnym, lęku nocnym i stanach nerwicowych. Zewnętrznie zaleca się na wrzody, odmrożenia, oparzenia I i II stopnia, owrzodzenia żylakowe, trudno gojące się rany i wyprzenia, ponadto do płukania w zapaleniu dziąseł, jamy ustnej i gardła. Wyciągi z dziurawca stosuje się również w leczeniu bielactwa, czyli zaniku pigmentu skóry.’’

Swoją wszechstronność dziurawiec zawdzięcza w dużej mierze dwóm substancjom:  hipercynie (in. hypercynie) oraz hiperforynie (in. hyperforynie). Tą pierwszą udało się wyodrębnić w 1911 roku, drugą odkryto dopiero 60 lat później. Poza hipercyną i hiperforyną są tu również m.in. flawonoidy, garbniki, ksantony oraz olejek eteryczny, znajdujący się w legendarnych,’’czarcich’’ dziurkach.

Właściwości lecznicze dziurawca

Lista właściwości dziurawca jest imponująca! W zielarskich kręgach wymienia się m.in. działanie:

Naturalny Prozac. Dziurawiec na depresję

O właściwościach dziurawca na zmianę nastroju zaczęto mówić już w starożytności. Wykorzystywano go przy niepokojach, nocnych koszmarach czy nawracających lękach. 

Współcześnie widzi się w dziurawcu alternatywę dla antydepresantów: 

‘’Wiele badań kontrolowanych antydepresantami wykazało, że H. perforatum (dziurawiec) i jego aktywne składniki, hiperycyna i hiperforyna, mają właściwości przeciwdepresyjne podobne do trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych i selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, ale z mniejszymi i łagodniejszymi skutkami ubocznymi.’’ (Zirak et al. 2018)

“Stwierdzono, że produkty zawierające ziele dziurawca stosowane w badaniach łagodzą łagodną lub umiarkowaną depresję lepiej niż leczenie placebo. Badania porównujące ziele dziurawca z innymi lekami przeciwdepresyjnymi wykazały, że terapie były równie skuteczne.’’ (InformedHealth.org)

Inne badania obejmowały ponad 400 pacjentów, którym przez rok podawano ekstrakt z dziurawca (w dawce 500 mg). Tylko 6% z nich miało stwierdzone skutki uboczne, takie jak dolegliwości układu pokarmowego lub zmiany skórne. Co ważne, kuracja nie powodowała przybierania wagi – tak częstego w przypadku brania leków syntetycznych.

Jako naturalny “poprawiacz nastroju”, dziurawiec jest przez niektórych polecany również podczas bolesnych PMS-ów i menopauzy. Jednak na razie badania nie przyniosły jednoznacznej odpowiedzi, jak bardzo jest na tym polu skuteczny, bo wyniki – zależnie od eksperymentu – są różne. Te poniżej okazały się obiecujące, w pozostałych nie wykazano negatywnych skutków ubocznych (co też jest ważne).  

“W badaniu przeprowadzonym przez Pak Gohar i wsp. wskaźniki zmniejszenia nasilenia objawów PMS wynosiły 46,45% w grupie leczonej H. perforatum  (dziurawcem) i 18,1% w grupie placebo.” (Maleki-Saghooni et al. 2018)

Jeśli zielarze polecają już stosowanie dziurawca na PMS, to sugerują sięgnięcie po wyciąg na bazie oleju lub alkoholu. Zwykły napar może nie być wystarczający, ponieważ część substancji z dziurawca w ogóle nie rozpuszcza się w wodzie.

Do rany przyłóż. Dziurawiec na rany i oparzenia

Dziurawiec jest jednym z najlepszych ziół, jeśli idzie o regenerację uszkodzonych tkanek. Jego przeciwzapalne i antybakteryjne właściwości sprawiają, że zadrapania oraz poparzenia szybciej się goją. Ponadto w badaniach porównawczych z opatrunkiem zawierającym srebro, dziurawiec wykazał działanie przeciwbólowe. Lepiej od srebra sprawdzał się też w przypadku oparzeń termicznych. 

W innym eksperymencie emulsja olejowa z dziurawca zmniejszała obszar rany aż o 97%. Z kolei mupirocyna (antybiotyk obecny często w maściach) oraz wazelina odpowiednio tylko o 68% i 69%. 

Dziurawiec wykazał też dużą skuteczność przy leczeniu ran odleżynowych. A Ruta Kowalska w swojej świetnej książce ‘’O czym szumią zioła’’ dodaje: 

“Wyciągi olejowe z dziurawca to doskonałe remedium dla kobiet rodzących – działają regenerująco, ułatwiają gojenie się ran i zmniejszają blizny po cesarskim cięciu.”

Olej z dziurawca na stawy i mięśnie

Innym popularnym zastosowaniem dziurawca są bóle stawów i skurcze mięśni. Naukowcy próbują też zrozumieć jego prawdopodobne działanie na dolegliwości związane z rwą kulszową.

Używanie dziurawca w leczeniu bólu neuropatycznego zostało kilka lat temu objęte patentem, kiedy zaczęły się pojawiać optymistyczne wnioski z badań nad możliwym wykorzystaniem zioła w tym aspekcie. 

“Wyniki te pokazują, że dziurawiec wykazuje znaczną aktywność antynocyceptywną w obu modelach bólu neuropatycznego i może być stosowany w łagodzeniu bólu neuropatycznego samodzielnie lub w połączeniu z morfiną.” (Sanna et al. 2016)

“Dziurawiec podawany doraźnie w małych dawkach (30-60 mg na kg), odwrócił przeczulicę mechaniczną o przedłużonym działaniu, był skuteczny do 180 min po wstrzyknięciu. Dalsze badania głównych składników dziurawca wykazały, że hiperforyna i hiperycyna były odpowiedzialne za właściwości przeciw nadwrażliwości bólowej (…)

Wyniki te pokazują, że dziurawiec wykazuje znaczną aktywność przeciwbólową w obu modelach bólu neuropatycznego i może być stosowany w łagodzeniu bólu neuropatycznego samodzielnie lub w połączeniu z morfiną.” (Galeotti et al. 2010)

Specjaliści przy bólach stawów lub mięśni zalecają smarowanie bolącego miejsca olejem z dziurawca 2-3 razy dziennie. Można go także wykorzystać do masażu fizjoterapeutycznego.

Właściwości przeciwwirusowe dziurawca

Pandemia koronawirusa spowodowała, że naukowcy zaczęli jeszcze uważniej testować właściwości przeciwwirusowe roślinnych esencji. Działanie blokujące COVID-19 wykazało m.in. połączenie olejku z cytryny i geranium. Jednak w najświeższych badaniach z kwietnia 2022 podobne zdolności niespodziewanie pokazał także ekstrakt z dziurawca. 

“Ekstrakt z Hypericum perforatum został przetestowany i stwierdzono, że posiada silne działanie przeciwwirusowe przeciwko SARS-CoV-2. Siłę przeciwwirusową ekstraktu można przypisać hiperycynie i pseudohiperycynie (….). Hypericum perforatum i jego główny składnik aktywny, hiperycyna, były również skuteczne przeciwko różnym wariantom SARS-CoV-2 – Alfa, Beta, Delta i Omicron. Jeśli chodzi o mechanizm działania, uzyskano dowody, że Hypericum perforatum i hiperycyna mogą mieć bezpośrednie działanie blokujące wirusa przeciwko cząsteczkom wirusa SARS-CoV-2.” (Mohamed et a. 2022)

Dziurawiec dla urody i… wiecznej młodości?

“U schyłku rumuńskiego lata wszystko jest skąpane w świetle. Starsza babuszka kiwa na mnie palcem i lekko ciągnie mnie za łokieć. Otwiera drzwi drewnianej szopy. Niewiele widać, ale po chwili zauważam, że u powały zwisają ogromne pęki ziół. Skrupulatnie zbiera je całe lato i suszy na zimowe herbaty.

Potem podaje mi małą buteleczkę i coś do mnie mówi. W buteleczce widzę znajomy, brunatno-czerwony kolor. To dziurawiec. Uśmiecham się i odpowiadam po polsku. Ona też uśmiecha się do mnie. Kiedy wychodzimy, pytam tłumacza, co powiedziała. „Powiedziała: smaruj się tym i będziesz zawsze taka ładna i młoda”. 

To wspomnienie z terenowych badań Klaudyny sprzed kilku lat pokazuje, że wciąż są miejsca w Europie, gdzie istnieje wiara w moc ziół. Nauka jednak – nie pierwszy zresztą raz – musiała tradycyjnym przekazom o dziurawcu przyznać słuszność. 

Olej z dziurawca świetnie sprawdza się w pielęgnacji cery problematycznej, działa nawilżająco i przeciwstarzeniowo. Złagodzi stany zapalne, pomoże przy trądziku. Będzie odpowiedni również przy pielęgnacji włosów, bo zapobiega przetłuszczaniu, działa antybakteryjnie oraz odżywczo (pamiętajcie, że mowa o wyciągu na bazie oleju – przy doustnym stosowaniu tabletek z dziurawcem znane są przypadki zwiększonego wypadania włosów). 

Dowiedz się więcej o pielęgnacyjnych właściwościach dziurawca

Kiedy NIE używać dziurawca? Przeciwwskazania i środki ostrożności

Dziurawiec może wchodzić w interakcje z lekami, dlatego przed jego regularnym stosowaniem koniecznie skonsultujcie się z lekarzem. Uważa się, że może on obniżać skuteczność działania leków na ciśnienie, leków na depresję, środków przeciwnowotworowych, leków na zmniejszanie ciśnienia, a także doustnej antykoncepcji. 

Niepewna jest kwestia bezpieczeństwa podczas ciąży i karmienia, dlatego tutaj również najlepszym rozwiązaniem jest konsultacja ze swoim lekarzem.

Dziurawiec a antykoncepcja

Brytyjska Agencja Regulacyjna ds. leków i produktów opieki zdrowotnej w ramach programu Yellow Card przyjmuje zgłoszenia o podejrzanych działaniach wyrobów farmakologicznych. Przez 14 lat (od 2000 do 2014 roku) otrzymała jednak zaledwie 19 zgłoszeń o interakcji między dziurawcem a hormonalnymi środkami antykoncepcji. 

W badaniach, podczas których podawano kobietom dziurawiec trzy razy dziennie w dawce 300 mg, zauważono, że:

“…leczenie zielem dziurawca wiązało się ze znaczącym 13-15% zmniejszeniem ekspozycji na dawkę środka antykoncepcyjnego. Krwawienie przełomowe wzrosło w cyklach leczenia, podobnie jak dowody na wzrost pęcherzyka i prawdopodobną owulację.” (Murphy et al. 2005)

Jak jednak większość badań, także i to opisywało działanie dziurawca przy codziennym i doustnym stosowaniu. Używanie oleju dziurawcowego miejscowo (np. na zadrapanie) jest zgoła czymś innym i – według obecnej wiedzy – nie wpływa na hormonalne środki antykoncepcyjne.

Czy dziurawiec jest fototoksyczny?

Dziurawiec nierozerwalnie połączył się z ostrzeżeniem o fototoksyczności. Badania są jednak niejednoznaczne, a Internet oraz książki – pełne sprzecznych informacji. 

Europejska Agencja Leków zaleca ostrożność w stosowaniu oleju z dziurawca przez osoby z jasną cerą. Nie pisze jednak nic o fototoksyczności, a prawo UE jest jednym z najbardziej restrykcyjnych, jeśli idzie o bezpieczeństwo. 

Co roku robimy Wzmocniony Macerat Dziurawcowy. Trafił on już do tysięcy rąk, a mimo to nie dotarła do nas nawet jedna opinia o spowodowaniu przez niego poparzenia. Jak zawsze – zalecamy stosowanie z głową. Jeśli macie jasną karnację i planujecie opalanie w letnim słońcu, to odpuście sobie tego dnia dziurawiec.

Pięknie opisała paradoks dziurawca wspominana wcześniej Ruta Kowalska: 

“Świat, w którym żyjemy, nie jest czarno-biały. Podobnie jest z tym, co oferują rośliny. Fotouczulające działanie dziurawca ma również swoje dobre strony. Z właściwości tych czyni się użytek m.in. w leczeniu bielactwa oraz w fotodynamicznej terapii przeciwnowotworowej, gdzie wykorzystuje się zdolność hypercyny do generowania pod wpływem światła i tlenu aktywnych rodników tlenowych, niszczących tkankę nowotworową.”

Poznaj największe mity na temat oleju z dziurawca

*Pamiętajcie, że artykuł ma charakter hobbystyczny i nie zastępuje porady lekarskiej ani farmaceutycznej. Ze względu na możliwą interakcję z lekami, przed stosowaniem dziurawca (zwłaszcza w większych dawkach!) konieczna jest konsultacja z lekarzem. Nie udzielamy porad medycznych. Wszelkie wątpliwości prosimy kierować do swojego lekarza/farmaceuty.

Bibliografia:

1. Arena, R., Strazzeri, M. G., Bianchi, T., Peghetti, A., Merli, Y., Abbenante, D., & Olivari, D. (2022). Hypericum and neem oil for dehisced post-surgical wounds: A randomised, controlled, single-blinded phase III study. Journal of Wound Care, 31(6), 492-500. https://doi.org/10.12968/jowc.2022.31.6.492
2. Depression: Research summaries – Can St. John’s wort products help? – InformedHealth.org – NCBI bookshelf. (2020, June 23). National Center for Biotechnology Information. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279279/
3. Galeotti, N., Vivoli, E., Bilia, A. R., Vincieri, F. F., & Ghelardini, C. (2010). St. John’s wort reduces neuropathic pain through a hypericin-mediated inhibition of the protein kinase C γ and ɛ activity. Biochemical Pharmacology, 79(9), 1327-1336. https://doi.org/10.1016/j.bcp.2009.12.016
4. Henslowa, M. (1976). Z badań nad wiedzą ludową o roślinach. Slavia Antiqua.
5. Kıyan, S., Uyanıkgil, Y., Altuncı, Y. A., Çavuşoğlu, T., Çetin Uyanıkgil, E. Ö., & Karabey, F. (2015). Investigation of acute effects of Hypericum perforatum (St. John’s Wort-Kantaron) treatment in experimental thermal burns and comparison with silver sulfadiazine treatment. Turkish Journal of Trauma and Emergency Surgery. https://doi.org/10.5505/tjtes.2015.63822
6. Kowalska, R. (2020). O czym szumią zioła: Podręcznik ziołolecznictwa. Yoplo poradniki.
7. Maleki-Saghooni, N., Karimi, F. Z., Behboodi Moghadam, Z., & Mirzaii Najmabadi, K. (2018). The effectiveness and safety of Iranian herbal medicines for treatment of premenstrual syndrome: A systematic review. Avicenna journal of phytomedicine, 8(2), 96–113.
8. Mohamed, F. F., Anhlan, D., Schöfbänker, M., Schreiber, A., Classen, N., Hensel, A., Hempel, G., Scholz, W., Kühn, J., Hrincius, E. R., & Ludwig, S. (2022). Hypericum perforatum and its ingredients Hypericin and Pseudohypericin demonstrate an antiviral activity against SARS-Cov-2. Pharmaceuticals, 15(5), 530. https://doi.org/10.3390/ph15050530
9. Murphy, P. A., Kern, S. E., Stanczyk, F. Z., & Westhoff, C. L. (2005). Interaction of St. John’s wort with oral contraceptives: Effects on the pharmacokinetics of norethindrone and ethinyl estradiol, ovarian activity and breakthrough bleeding. Contraception, 71(6), 402-408. https://doi.org/10.1016/j.contraception.2004.11.004
10. Nayak, S. B., Isik, K., & Marshall, J. R. (2017). Wound-healing potential of oil of Hypercium perforatum in excision wounds of male Sprague Dawley rats. Advances in Wound Care, 6(12), 401-406. https://doi.org/10.1089/wound.2017.0746
11. Sanna, M. D., Ghelardini, C., & Galeotti, N. (2016). St. John’s wort potentiates anti-nociceptive effects of morphine in mice models of neuropathic pain. Pain Medicine, pnw241. https://doi.org/10.1093/pm/pnw241
12. Uslusoy, F., Nazıroğlu, M., & Çiğ, B. (2017). Inhibition of the TRPM2 and TRPV1 channels through hypericum perforatum in sciatic nerve injury-induced rats demonstrates their key role in Apoptosis and mitochondrial oxidative stress of sciatic nerve and dorsal root ganglion. Frontiers in Physiology, 8. https://doi.org/10.3389/fphys.2017.00335
13. Yücel, A., Kan, Y., Yesilada, E., & Akın, O. (2017). Effect of St.John’s wort (Hypericum perforatum) oily extract for the care and treatment of pressure sores; a case report. Journal of Ethnopharmacology, 196, 236-241. https://doi.org/10.1016/j.jep.2016.12.030
14. Zirak, N., Shafiee, M., Soltani, G., Mirzaei, M., & Sahebkar, A. (2018). Hypericum perforatum in the treatment of psychiatric and neurodegenerative disorders: Current evidence and potential mechanisms of action. Journal of Cellular Physiology, 234(6), 8496-8508. https://doi.org/10.1002/jcp.2778