Środki ochrony przed kleszczami – sposoby na skuteczną walkę bez DEET

Walka z meszkami, komarami czy – w szczególności – z kleszczami często prowadzi do użycia DEET – substancji aktywnej znanej ze skuteczności w odstraszaniu owadów i pajęczaków. Ten popularny repelent, choć dobrze nas chroni, nie jest jednak idealnym rozwiązaniem. Może wywoływać reakcje alergiczne, poważne konsekwencje u dzieci i kobiet w ciąży oraz wpływać negatywnie na środowisko naturalne. Alternatywą dla DEET są między innymi olejki eteryczne, IR3535 oraz ikarydyna. Szkodliwość tych związków jest znacznie mniejsza dla człowieka i środowiska w porównaniu ze szkodliwością DEET. Większość z nich można również bezpiecznie stosować u dzieci.

Ostatnie lata przyniosły wiele nowych badań na temat wykorzystania olejków eterycznych jako naturalnych metod ochrony przed kleszczami i komarami, a ich wyniki są bardzo obiecujące. Eukaliptus cytrynowy, lawenda, cytrusy czy rozmaryn to nasi skuteczni sprzymierzeńcy, a ich połączone działanie często pozwala nawet na kilkugodzinną ochronę przed owadami i pajęczakami. Okazuje się, że wcale nie trzeba sięgać po DEET…

Co to jest DEET?

DEET, czyli N-Dietylo-m-toluamid, to jedna z najpopularniejszych substancji aktywnych używanych w środkach ochrony przed kleszczami, komarami, moskitami, meszkami… Uchodzi za bardzo skuteczny sposób zabezpieczenia przed ukąszeniami. Działa poprzez blokowanie receptorów węchu, co utrudnia owadom i kleszczom wykrywanie obecności potencjalnego żywiciela.

DEET został opracowany dla potrzeb amerykańskiej armii w latach 40. XX wieku i był pierwotnie stosowany przez żołnierzy, w rejonach o dużym zagrożeniu chorobami przenoszonymi przez owady, takimi jak malaria czy denga. Szybko znalazł zastosowanie w cywilnym świecie, szczególnie w produktach odstraszających komary i kleszcze (w sprayach, żelach i chusteczkach). W różnym stężeniu DEET jest składnikiem wielu preparatów. Im większa jest zawartość DEET, tym oczywiście ochrona jest skuteczniejsza i dłuższa, choć badania wykazały, że DEET w ilości powyżej 50% w preparacie nie wydłuża już czasu ochrony. Jest to poza tym maksymalne stężenie dopuszczone do stosowania u ludzi.

DEET – szkodliwość

Pomimo faktu, że DEET w zastosowaniach zewnętrznych jest uważany za bezpieczny dla większości ludzi, może on wywoływać podrażnienia skóry lub reakcje alergiczne u niektórych osób, szczególnie przy długotrwałym stosowaniu tego środka w dużych ilościach. Ma również toksyczne działanie na nasz układ nerwowy. Nie należy go stosować u dzieci w wieku poniżej 12 lat, w stężeniu wyższym niż 20-30%, choć takie stężenie skutecznie chroni przed większością ukąszeń komarów, moskitów i kleszczy. Ponadto DEET rozpuszcza tworzywa syntetyczne, co podwyższa jego cenę (musi być sprzedawany w aluminiowych pojemnikach). W żadnym stężeniu nie mogą go używać dzieci poniżej 2 lat oraz kobiety w ciąży. Jest za to całkowicie wodoodporny i zapewnia najdłuższą ochronę spośród powszechnie używanych środków ochrony przed kleszczami i wieloma owadami. Co istotne, istnieją obecnie obawy dotyczące wpływu DEET na środowisko naturalne, szczególnie na wodne ekosystemy, gdy substancja ta jest spłukiwana z ciała do rzek i jezior.

Jak DEET działa na kleszcze?

Kleszcze, podobnie jak komary i wiele owadów, korzystają z węchu do wykrywania potencjalnych źródeł pokarmu, w tym ludzkiego ciała. Ich receptory umieszczone na odnóżach reagują na wiele składników potu, zawartość CO2 w powietrzu (zwiększającą się w trakcie naszego oddychania) czy zmiany temperatury. DEET działa poprzez blokowanie receptorów zapachu u kleszczy, co sprawia, że trudniej im wykryć obecność człowieka. Stajemy się dla nich niewyczuwalni, a ponieważ kleszcze są głównymi przekaźnikami różnych chorób, takich jak borelioza czy kleszczowe zapalenie mózgu, działanie DEET może znacząco zmniejszyć ryzyko ukąszenia i przeniesienia choroby na człowieka. Co prawda jego stosowanie ma różne skutki uboczne, jednak każda z chorób przenoszona przez kleszcze to również fatalna alternatywa, więc w szczególnych okolicznościach, w sytuacji wyjątkowego natężenia uciążliwych pajęczaków warto rozważyć stosowanie DEET mimo szkodliwości tej substancji. 

Pamiętajmy też, że pomimo wysokiej skuteczności, DEET nie jest 100% gwarancją ochrony przed ukąszeniami kleszczy. Dlatego zawsze zaleca się stosowanie dodatkowych środków ostrożności, takich jak noszenie ubrań szczelnie zakrywających ciało, używanie moskitier i regularne sprawdzanie skóry po przebywaniu w obszarach wysokiego ryzyka pod kątem obecności kleszczy.

Środek z ikarydyną czy DEET?

Obydwa składniki są skuteczne w odstraszaniu kleszczy oraz komarów i innych owadów. W badaniach porównawczych wykazano, że nieco wyższą skuteczność niż ikarydyna ma DEET, ale ich działanie może się różnić w zależności od konkretnego produktu i stężenia składnika aktywnego. Środki, które zawierają 10% ikarydyny zapewniają do 8 godzin ochrony. Dwukrotnie wyższe stężenie to nawet 14-godzinne zabezpieczenie przed owadami i pajęczakami. 

Ikarydyna została opracowana w 1980 roku przez firmę farmaceutyczną Bayer. Mechanizm jej działania jest podobny do DEET – blokuje receptory węchowe insektów. Uchodzi za środek bezpieczniejszy, ponieważ nawet w dużych dawkach nie ma działania toksycznego na układ nerwowy. Ikarydyna w przeciwieństwie do DEET jest bezzapachowa (charakterystyczny, znany zapach środków na komary, który przeszkadza wielu osobom, to DEET) i może być stosowana przez młodsze dzieci – oczywiście tylko zgodnie z zaleceniami producenta danego preparatu.

UWAGA
Nie należy łączyć repelentów zawierających DEET oraz tych z ikarydyną.
Połączenie tych substancji jest dla człowieka toksyczne!

Odpowiadając na pytanie – co jest lepsze, ikarydyna czy DEET, trzeba powiedzieć, że to zależy od okoliczności. Jeżeli wybieramy się w rejony o naprawdę dużym natężeniu kleszczy i komarów, wybierzmy preparat z 30% stężeniem DEET, dla dziecka powyżej 2. roku życia ze stężeniem 10% lub preparat z 20% ikarydyny.

Skuteczne środki na kleszcze – bez DEET

Oprócz preparatów z DEET istnieje wiele skutecznych środków ochrony przed kleszczami, które nie zawierają tej substancji. Niektóre z nich są oparte na naturalnych składnikach, co jest atrakcyjne dla osób poszukujących zdrowych, alternatywnych rozwiązań.

Olejki eteryczne

Olejki eteryczne stanowią dobrą alternatywę dla DEET czy ikarydyny. Badania nad ich działaniem wciąż trwają i przynoszą coraz więcej informacji o mechanizmach ich skuteczności oraz poszerzają listę zapachów możliwych do wykorzystania w repelentach. Olejki o najsilniejszym działaniu odstraszającym kleszcze to:

• eukaliptusowy,
• lawendowy,
• olejki cytrusowe,
• olejek z mięty pieprzowej,
• z drzewa herbacianego,
• rozmarynowy.

Badania dowodzą również, że mieszanki różnych zapachów działają jeszcze efektywniej i stanowią doskonałe, naturalne metody ochrony przed kleszczami. Przykładem takiej kompozycji jest NUTTA, w której połączone olejki z eukaliptusa cytrynowego, lawendy, drzewa herbacianego i rozmarynu zapewniają ochronę przed atakiem kleszczy i komarów nawet do 4-5 godzin. Skuteczność naturalnych olejków eterycznych do odstraszania kleszczy i komarów jest niższa niż DEET, ikarydyny czy IR3535, jednak wystarczy co pewien czas ponowić aplikację, przedłużając w ten sposób ochronę.

Pamiętajmy, że nawet naturalne olejki eteryczne mogą być w niektórych przypadkach drażniące dla skóry i powodować alergie, dlatego zawsze warto przeprowadzić test przed ich użyciem. Ponadto zaleca się unikanie stosowania olejków eterycznych u młodszych dzieci oraz u osób z wrażliwą skórą.

IR3535

IR3535 (ester etylowy kwasu 3-(N-acetylo-N-butylo)aminopropionowego) został opracowany w drugiej połowie XX wieku przez przedsiębiorstwo Merck KGaA w Niemczech. Związek ten zaprojektowano jako syntetyczny środek odstraszający owady i wprowadzono na rynek jako alternatywę dla innych popularnych substancji – takich jak DEET.

IR3535 działa odstraszająco na kleszcze i komary poprzez wpływ na ich zmysł węchu. Nie blokuje receptorów zapachu, jak DEET czy ikarydyna, ale powoduje, że kleszcze oraz atakujące nas owady (komary, meszki i nne) tracą zainteresowanie zapachem człowieka, co prowadzi do unikania kontaktu. IR3535 wykazuje mniejszą skuteczność niż DEET, ale jest bezpieczny dla dzieci. Skuteczne działanie ochronne mają repelenty zawierające 10-30% IR3535. Zaleca się unikanie stosowania tej substancji w okolicach oczu, ust i ran na skórze, bo preparat działa wtedy drażniąco. IR3535 jest rozpuszczalny w wodzie, więc nie będzie skuteczny przy dużej wilgotności, ale z kolei łatwo można się go pozbyć ze skóry, zmywając substancję zwykłą wodą. Po aplikacji produktu zawierającego IR3535 zawsze należy dokładnie umyć ręce.

Urządzenia ultradźwiękowa na kleszcze

Urządzenia ultradźwiękowe są w tym zestawieniu najmniej skutecznym sposobem ochrony przed kleszczami i komarami. Ich działanie opiera się na emitowaniu dźwięków o wysokiej częstotliwości, które mają odstraszać pajęczaki i owady. Istnieje sporo kontrowersji co do skuteczności tego środka ochrony przed kleszczami. Niektóre badania sugerują, że urządzenia ultradźwiękowe mogą mieć pewien wpływ na odstraszanie insektów czy pajęczaków, ale efekt ten jest zwykle krótkotrwały i zależy od wielu różnych czynników, jak przykładowo warunki otoczenia.

Co skutecznego wybrać na kleszcze – naturalne metody

Sposobem, który przychodzi na myśl w kontekście naturalnych metod ochrony przed kleszczami, jest wspomniane już stosowanie olejków eterycznych. Skuteczność wielu z nich została potwierdzona badaniami, natomiast czas działania zależy między innymi od rodzaju olejku. Efekt odstraszający pajęczaki i owady utrzymuje się od 20 minut do kilku godzin. Łącząc różne zapachy w jednym preparacie, można wzmocnić działanie takiego naturalnego repelentu. Warto wiedzieć również, że dodatek aromatu wanilii dodatkowo wzmacnia działanie innych olejków eterycznych w zakresie ochrony przed kleszczami. Jakie jeszcze środki stosować?

• Odpowiednia odzież – fizyczna bariera w postaci ubrań z długimi rękawami i nogawkami okazuje się całkiem skuteczną metodą chroniąca przed ukąszeniem przez kleszcza. W gorące, letnie dni ubrania powinny być oczywiście luźne i z przewiewnych, naturalnych materiałów. Ich jasne kolory ułatwią szybkie zlokalizowanie intruza na odzieży. 
• Moskitiery – niemal obowiązkowe w sezonie komarów i kleszczy dla dzieci i niemowląt w wózkach. Moskitiery wykorzystuje się również w hamakach trekingowych, które rozwieszone pomiędzy drzewami skutecznie izolują śpiąca osobę od owadów i kleszczy. Taka moskitiera jest dopasowana do hamaka i oczywiście szczelna. Podobnie działa ochrona w kapeluszach trekingowych, w których moskitiera chroni twarz i szyję.
• Oględziny skóry – powinny być punktem obowiązkowym po zakończeniu każdej wycieczki do lasu w sezonie występowania kleszczy, po grzybobraniu czy po dłuższych spacerach w trawie.

Skuteczne zabezpieczenie często wymaga połączenia różnych metod – przykładowo odpowiedniego ubrania z naturalnym repelentem, moskitiery z odpowiednim odstraszaczem… Nie warto się ograniczać do jednego środka ochrony.

Źródła:

https://bipold.aotm.gov.pl/assets/files/ppz/2024/RPT/22.06.15_RAPORT_48aa_KZM.pdf