Pokrzywa – właściwości i zastosowania

Pokrzywa zwyczajna, to kolejna roślina z pól i łąk, która wraca do łask i wydaje mi się, że, zwłaszcza w przestrzeni kulinarnej blogosfery, staje się coraz bardziej popularnym przysmakiem. Warto jej poświęcić trochę czasu i miejsca – zwłaszcza, że ma szerokie zastosowania nie tylko kulinarne.

Kiedy pierwszy raz zetknęliście się z (jakimkolwiek) zastosowaniem pokrzywy? Ja pamiętam dwa momenty: 1) mój Dziadziu okładał sobie ręce pokrzywą twierdząc, że to pomaga na reumatyzm; 2) kiedy czytałam baśnie Andersena „Dzikie Łabędzie” i główna bohaterka miała spleść koszulę z pokrzyw, aby odczarować swoich ukochanych braci. Kulinarnie pokrzywę poznałam dość późno. Czy rzeczywiście pokrzywa pomaga na reumatyzm? I czy można upleść z niej koszulę?

Pokrzywa – właściwości

Pokrzywa zwyczajna jest chyba jedną z najbardziej rozpowszechnionych roślin na ziemi – rośnie radośnie na obydwu półkulach. Równocześnie jest dość wybredna: preferuje stanowiska o żyznej, przepuszczalnej glebie. Stąd też na przykład w Polsce pokrzywy się nie uprawia (próbowano, ale okazało się to zupełnie nieopłacalne, ponieważ jest bardzo wymagająca) – pozyskuje się ją ze stanu naturalnego. Surowcem zielarskim są liście oraz korzeń.

UWAGA:
Piszę o pokrzywie zwyczajnej (Urtica dioica), natomiast w naszym kraju występuje również pokrzywa żegawka (Urtica urens), która jest nieco mniejsza od tej pierwszej. Z grubsza mają te same właściwości, jednak jak podaje Encyklopedia Zielarstwa i Ziołolecznictwa, pokrzywa żegawka przyjmowana w dużych dawkach może wpłynąć negatywnie na pracę serca.

Właściwości oczyszczające pokrzywy – naturalny detoks

Pokrzywa zwyczajna jest rośliną, której właściwości oczyszczające krew były doceniane już w medycynie tradycyjnej. Jej stosowanie w celu wspomagania detoksykacji organizmu znajduje potwierdzenie również we współczesnych badaniach naukowych. Pokrzywa działa lekko moczopędnie, co sprzyja usuwaniu nadmiaru płynów i toksyn z organizmu.

Według badań przeprowadzonych przez Chrubasik et al. (2007), ekstrakty z pokrzywy wykazują działanie diuretyczne, co przyczynia się do zwiększonego wydalania moczu. 

Inne badania, takie jak te opisane przez Riehemann et al. (1999), wykazują, że zawarte w pokrzywie związki, takie jak flawonoidy, działają przeciwzapalnie i przeciwutleniająco, wspomagając proces oczyszczania organizmu z toksyn. Dodatkowo, według Gülçin et al. (2004), pokrzywa ma również działanie hepatoprotekcyjne (pozytywne wpływa na funkcje wątroby), co dodatkowo wspiera procesy detoksykacyjne organizmu.

Właściwości oczyszczające pokrzywy są w dużej mierze zasługą zawartych w niej substancji czynnych, takich jak kwasy fenolowe, fitosterole, polisacharydy oraz witaminy (A, C, K, B2) i minerały (żelazo, krzem, magnez, wapń). Flawonoidy zawarte w pokrzywie działają przeciwutleniająco, chroniąc komórki przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Chlorofil, obecny w dużych ilościach w liściach pokrzywy, ma właściwości oczyszczające i detoksykacyjne, co może przyczynić się do lepszego funkcjonowania organizmu i przyspieszenia przemiany materii.

Zobacz również nasz artykuł Zioła oczyszczające na wiosenny detoks! >>

Pokrzywa a układ krwionośny

Zarówno liście, jak i korzeń pokrzywy, mogą obniżać ciśnienie krwi. Pokrzywa ma również działanie przeciwkrwotoczne, dzięki wysokiej zawartości witaminy K oraz flawonoidów, które wspierają proces krzepnięcia krwi i tworzenie czerwonych krwinek.

Badania włoskie (Marzocco i wsp., 2015) wykazały, że pokrzywa może również wpływać na obniżenie poziomu lipidów we krwi, co dodatkowo redukuje ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Pokrzywa na odchudzanie

Pokrzywa zwyczajna jest cennym wsparciem w procesie odchudzania. Ma korzystny wpływ na procesy przemiany materii, jest bogatym źródłem minerałów i pierwiastków śladowych. Żelazo, na przykład, jest kluczowym składnikiem hemoglobiny, która transportuje tlen do komórek, wspierając ich funkcje metaboliczne. Magnez z kolei uczestniczy w ponad 300 reakcjach enzymatycznych, w tym tych związanych z przemianą węglowodanów, tłuszczów i białek. 

Badania wykazują, że pokrzywa może wpływać na metabolizm tłuszczów, co pomaga w redukcji tkanki tłuszczowej (Gülçin et al.). Może również pomagać w kontrolowaniu apetytu, dzięki zawartości błonnika i związków fitochemicznych, które zwiększają uczucie sytości.

Wpływ pokrzywy na poziom cukru we krwi

Jak wskazują badania Sammana i wsp. (2009), ekstrakty z pokrzywy mogą poprawiać wrażliwość na insulinę i regulować poziom glukozy we krwi, co ma znaczenie dla osób z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej, takimi jak cukrzyca czy PCOS.

Działanie przeciwzapalne pokrzywy

Pokrzywa jest często składnikiem mieszanek ziołowych przeznaczonych dla osób z bólami reumatycznymi. Tradycyjna praktyka uderzania się pokrzywami, znana jako urticacja, była stosowana, aby zmniejszać ból stawów. Chociaż jest to metoda dość ekstremalna, pokrzywa może być przyjmowana w formie suplementów, które nie zawierają parzącego kwasu, a nadal przynoszą ulgę w bólu. 

Działanie przeciwzapalne pokrzywy zostało szeroko udokumentowane w literaturze naukowej. Na przykład, w badaniu Teucher i wsp. (2009) pacjenci przyjmowali suplementy zawierające ekstrakt z pokrzywy i obserwowano u nich zmniejszenie bólu oraz obrzęku stawów. Działanie to przypisywane jest obecności substancji czynnych w pokrzywie. Należą do nich flawonoidy, które neutralizują wolne rodniki; oraz kwasy fenolowe, które wykazują zdolność do hamowania aktywności enzymów prozapalnych.

Podobno wywary z pokrzywy pomagają również w stanach zapalnych pochwy i przy innych dolegliwościach kobiecych, a  korzeń pokrzywy może być pomocny w leczeniu alergii sezonowych.

Poznaj najlepsze zioła w walce z alergią >>

Pokrzywa na trawienie

Badalyan i wsp. (2004) przeprowadzili badania, które wykazały, że ekstrakty z pokrzywy mogą stymulować wydzielanie soku żołądkowego. W eksperymencie na szczurach stwierdzono, że podawanie ekstraktu z pokrzywy prowadziło do zwiększenia wydzielania kwasu solnego w żołądku, co jest kluczowe dla efektywnego trawienia białek i ochrony przed infekcjami bakteryjnymi.

Badania Chauhan et al. (2016) sugerują, że pokrzywa może wspomagać zdrową mikroflorę jelitową, co jest kluczowe dla prawidłowego trawienia i absorpcji składników odżywczych. Zawarte w pokrzywie związki bioaktywne mogą działać prebiotycznie, wspierając rozwój korzystnych bakterii w jelitach.

Pokrzywa a hormony

Jednym z ciekawszych obszarów działania pokrzywy jest wpływ na równowagę hormonalną w organizmie, szczególnie właściwości regulujące poziom hormonów płciowych. 

Ekstrakty z korzenia pokrzywy zawierają związki, które mogą wpływać na metabolizm testosteronu. Badania wykazały, że pokrzywa może blokować enzym 5-alfa-reduktazę, który przekształca testosteron w jego bardziej aktywną formę – dihydrotestosteron (DHT). Nadmierna ilość DHT jest związana z problemami takimi jak przerost prostaty u mężczyzn oraz łysienie androgenowe. Badania na ten temat, takie jak te przeprowadzone przez Schöttner i wsp. (1997), sugerują, że pokrzywa może pomagać w zmniejszaniu objawów związanych z przerostem prostaty, co jest szczególnie korzystne dla mężczyzn w starszym wieku.

Pokrzywa może również wspierać zdrowie hormonalne u kobiet. Dzięki zawartości fitoestrogenów, związków roślinnych o działaniu podobnym do estrogenów, pokrzywa może pomóc w łagodzeniu objawów menopauzy, takich jak uderzenia gorąca, nocne poty, i wahania nastroju. Fitoestrogeny mogą działać jako naturalne modulatorzy receptorów estrogenowych, pomagając w utrzymaniu hormonalnej równowagi.

Pokrzywa – dlaczego działa?

Pokrzywa zawiera mnóstwo substancji czynnych takich jak:

• kwasy organiczne, 
• witaminy (szczególnie witaminy C,K, B2), 
• „nieustalone bliżej związki zwiększające odporność organizmu na infekcje” (za: Ożarowski, A.). 

Ponadto pokrzywa zawiera sole mineralne, co w praktyce oznacza,że można nią suplementować niewielkie niedobory minerałów. W kuchni i medycynie tradycyjnej skwapliwie korzystano z tego wiosną: szczególnie dobrze taka suplementacja wpływała na osoby osłabione, starsze, oraz małe dzieci.

W Internecie czytałam również o magicznym związku „superlaktynie UDA”, którą ponoć zawiera pokrzywa. UDA jest to po polsku „aglutynina” (rodzaj przeciwciała), lecytyna odporna na obróbkę termiczną oraz na kwasowość, która występuje głównie w korzeniach pokrzywy. Aglutynina hamuje rozwój patogenów. Prawdopodobnie jest to ten „bliżej niezidentyfikowany związek”, o którym pisał prof. Ożarowski.

UDA, czyli Urtica dioica agglutinin, to po polsku aglutynina, rodzaj białka odpornego na obróbkę termiczną i kwasowość, które występuje głównie w korzeniach pokrzywy. Aglutyniny są rodzajem lektyn, czyli białek, które wiążą się z węglowodanami i odgrywają istotną rolę w rozpoznawaniu patogenów przez układ odpornościowy.

Aglutyniny hamują rozwój patogenów poprzez wiązanie się z określonymi strukturami na powierzchni komórek bakteryjnych, wirusowych lub innych mikroorganizmów. Proces ten może zakłócać zdolność patogenów do przylegania do komórek gospodarza, a tym samym zapobiegać infekcjom. UDA jest również znana z właściwości stymulujących układ odpornościowy, co może przyczynić się do zwiększenia odporności organizmu na różne infekcje.

Jeśli jesteście zainteresowani nowymi badaniami dotyczącymi pokrzywy odsyłam Was do opracowania z Alternative Medicine Review – tłumaczą słowa, których używają i odwołują się do wyników relatywnie nowych (do 2007) badań, jeśli ktoś jest chemicznie nakręcony, może sobie poczytać.

Pokrzywa zwyczajna – zastosowanie lecznicze

Jak już się przekonaliście, pokrzywa zwyczajna jest wszechstronną rośliną, której właściwości zdrowotne i lecznicze są doceniane zarówno w medycynie tradycyjnej, jak i współczesnej. Regularne spożywanie pokrzywy może przyczynić się do lepszego funkcjonowania układu pokarmowego, krwionośnego, czy odpornościowego.

W praktyce możecie ją stosować w następujący sposób:

Herbata z pokrzywy

Herbaty i napary z liści pokrzywy to najpopularniejszy sposób na korzystanie z jej właściwości zdrowotnych. Wystarczy zalać świeże lub suszone liście gorącą wodą i parzyć przez około 10-15 minut. Taki napar można pić codziennie, aby wspomagać oczyszczanie organizmu, poprawiać trawienie i wzmacniać układ odpornościowy.

Sok z pokrzywy

Świeże liście pokrzywy można dodawać do soków i koktajli, aby wzbogacić je o cenne witaminy i minerały. Soki z pokrzywy są szczególnie polecane jako wsparcie dla zdrowia nerek i układu moczowego. Aby przygotować sok, wystarczy zmiksować świeże liście z wodą, a następnie przelać przez sito.

Dowiedz się więcej o soku z pokrzywy i o tym jak przeprowadzić pokrzywowy detoks >>

Nalewka z pokrzywy

Nalewka z pokrzywy jest skoncentrowanym źródłem jej aktywnych składników. Przygotowuje się ją przez zalanie świeżych lub suszonych liści alkoholem i pozostawienie do maceracji przez kilka tygodni. Taką nalewkę można stosować wewnętrznie, dodając kilka kropli do wody lub herbaty.

Kąpiele z dodatkiem pokrzywy

Kąpiele z dodatkiem pokrzywy są stosowane w celu łagodzenia bólów reumatycznych oraz poprawy stanu skóry. Wystarczy dodać wywar z liści pokrzywy do wanny z ciepłą wodą i moczyć się przez około 20-30 minut. Takie kąpiele mogą również wspomagać detoksykację organizmu.

Ekstrakty z pokrzywy są również dostępne w formie kapsułek i tabletek. Pokrzywa jest również składnikiem wielu maści i kremów stosowanych zewnętrznie w leczeniu bólu reumatycznego, zapalenia stawów oraz innych schorzeń skórnych.

Zastosowania kulinarne pokrzywy

Pokrzywa ma szereg zastosowań kulinarnych, ale jeśli chcemy ją zbierać do tego celu powinniśmy pamiętać o paru rzeczach:

• zbieramy w czystym miejscu (jasna sprawa);
• najlepiej zbierać przed kwitnieniem (kiedy kwitnie nie jest już taka wartościowa: składniki idą w kwiaty);
• malutkie pokrzywy można zbierać w całości, z większych zbieramy cztery górne listki;
• nie jemy raczej reszty dużej pokrzywy: jest włóknista, poza tym, jakby ktoś się uparł i nie dogotował, może powodować sensacje żołądkowe.

Młodziutką pokrzywę wystarczy sparzyć, starszą: pogotować przez kilka minut – straci wtedy swoje właściwości parzące. 

Można podawać ją podobnie jak szpinak, jako dodatek do zup, dipów etc. Ciekawym sposobem na pokrzywę jest “piwo pokrzywowe” pite tradycyjnie w Wielkiej Brytanii – jest to lekko sfermentowany i delikatnie alkoholowy napój z wyciągu pokrzywy. Suszoną pokrzywę można spokojnie dodawać do jajecznic, bułeczek etc. – jeśli nie wiecie gdzie ją kupić, można popytać w sklepach zielarskich.

Tkanina z włókien pokrzywy

Czytaliście baśnie Andersena? Jedną z nich była baśń „Dzikie łabędzie”. Główna bohaterka, Eliza, musiała pleść własnymi dłońmi pokrzywowe koszule, aby uratować braci od zaklęcia złośliwej macochy. Czarownica którą spotkała po drodze poradziłą jej:

Czy widzisz tę pokrzywę, którą trzymam w ręku? Wokoło groty, w której śpisz, rośnie wiele podobnych, zwracam ci uwagę, że możesz użyć tylko tych pokrzyw jak również takich, które rosną na grobach cmentarzy; zapamiętaj sobie, musisz je zerwać, nawet gdyby twoja skóra pokryła się pęcherzami; musisz je pognieść nogami, wtedy otrzymasz włókna, z których masz upleść jedenaście koszulek rycerskich z długimi rękawami; narzuć je na łabędzie, a wtedy czar pryśnie. Zapamiętaj sobie jednak, że podczas pracy, dopóki jej nie skończysz, nie wolno ci mówić, nawet gdyby to miało trwać lata. Pierwsze słowo, jakie powiesz, przeszyje śmiertelnym sztyletem serca twoich braci; od twojego języka zależy ich życie. Zapamiętaj sobie dobrze to wszystko.

Ilustracja do „Dzikich łabędzi” Andersena, gdzie tkanie liści z pokrzywy odgrywa główną rolę

Czy to tylko literacka fikcja? Okazuje się, że nie.

Pokrzywa była dawniej (przed tym, kiedy triumfy zaczęła święcić bawełna) ważną rośliną przędzalniczą – z jej włókien wykonywano trwałe, przewiewne materiały. Istnieją archeologiczne dowody na to,że materiały z pokrzywy były używane już w epoce brązu: czyli nasi przodkowie bardzo wcześnie docenili jej walory. W Wielkiej Brytanii z całą pewnością wytwarzano materiał z pokrzywy do XVIII wieku, z pokrzywy wykonywano także mundury: nosili je (oczywiście nie wszyscy) żołnierze Napoleona, w XX wieku ten sam materiał wykorzystywano do mundurów niemieckich żołnierzy.

Współcześnie, w poszukiwaniu ekologii i w ramach powrotu na łono natury, wraca się do tej tradycji. Włókno pokrzywowe bywa też mieszane z innymi materiałami, na przykład z wełną. Materiały z pokrzywy są wytrzymałe, przewiewne, odporne na grzyby i pleśnie.

Pokrzywa zawiera mnóstwo chlorofilu i jest również używana jako naturalny barwnik: nadaje słomkowo-zielonkawą barwę.

Pokrzywa na włosy

Nie będzie dla nikogo zaskoczeniem,że pokrzywa jest używana w kosmetyce, zwłaszcza w płukankach do włosów. Płukankę można przygotować zarówno na bazie wody (używa się wody miękkiej, aby jak najwięcej substancji czynnych się rozpuściło) jak i octu winnego lub jabłkowego – tego typu płukanki wykorzystuje się w ostatniej fazie mycia włosów. Pokrzywowa płukanka do włosów to naturalny sposób na wzmocnienie i odżywienie włosów oraz poprawę zdrowia skóry głowy. Dzięki bogactwu witamin i minerałów pokrzywa może przyczynić się do zmniejszenia wypadania włosów, poprawy ich struktury oraz nadania im blasku.

Zresztą, kto z nas chociaż raz nie mył włosów w szamponie pokrzywowym?

Przepis na pokrzywową płukankę do włosów

Składniki:
• 2 garście świeżych liści pokrzywy (lub 2 łyżki suszonych liści pokrzywy)
• 1 litr wody
• Opcjonalnie: kilka kropli olejku eterycznego (np. rozmarynowego)

Sposób przygotowania:
• Dokładnie opłucz liście pod bieżącą wodą, aby usunąć wszelkie zabrudzenia.
• Dodaj świeże lub suszone liście pokrzywy do garnka z 1 litrem wrzącej wody.
• Zmniejsz ogień i gotuj na wolnym ogniu przez około 10-15 minut. Po tym czasie zdejmij garnek z ognia i pozostaw napar do ostygnięcia na około 20-30 minut.
• Przecedź płyn przez sitko lub gazę, aby usunąć liście pokrzywy.
• Opcjonalnie, dodaj kilka kropli olejku eterycznego do płukanki.

Jak stosować pokrzywową płukankę do włosów

Po umyciu włosów szamponem, spłucz je dokładnie wodą. Następnie powoli polewaj włosy pokrzywową płukanką, starając się równomiernie rozprowadzić płyn na całej długości włosów i skórze głowy. Delikatnie wmasuj płukankę w skórę głowy, aby pobudzić krążenie i wchłanianie składników odżywczych. Pozostaw płukankę na włosach przez kilka minut, a następnie spłucz ją letnią wodą. Możesz również pozostawić płukankę na włosach bez spłukiwania, aby składniki odżywcze dłużej działały na włosy i skórę głowy.

Dodatkowe wskazówki:

• Jeśli używasz świeżych liści pokrzywy, upewnij się, że zbierasz je z czystego miejsca z dala od zanieczyszczeń.
• Stosuj pokrzywową płukankę do włosów 1-2 razy w tygodniu, aby uzyskać najlepsze efekty.
• Jeśli masz skłonność do alergii, przed pierwszym użyciem przetestuj płukankę na małej części skóry, aby upewnić się, że nie wywoła reakcji alergicznej.
• Płukanka z pokrzywy jest odpowiednia dla wszystkich typów włosów, szczególnie dla włosów przetłuszczających się i osłabionych.

Pokrzywa w ogrodnictwie

Z pokrzywy można wykonać wysoko mineralny nawóz do roślin – moja Mama i Babcia robią tzw. „gnojówkę pokrzywową”: wkładają pokrzywy (całe) do deszczówki uwięzionej w beczce (akurat to jest dobry pomysł, bo w miękkiej wodzie łatwiej rozpuszczają się różne substancje) i odstawiają ją na kilka dni. Potem podlewają tą gnojówką kwiaty, bardzo ładnie rosną.

Zobacz również moje wideo:

***

Źródła:

Badalyan, M. V., Sarkisyan, V. S., & Grigoryan, E. R. (2004). Effects of Urtica dioica L. extract on gastric secretion in rats. Journal of Ethnopharmacology, 91(1), 1-4.

Balci, Y. I., Karabulut, A., Gürbüz, H., & Özdemir, A. (2010). The effects of Urtica dioica on hepatic regeneration in rats after partial hepatectomy. Bratislava Medical Journal. 111(3), 134-138.

Bhusal, K. K., Magar, S. K., Thapa, R., Lamsal, A., Bhandari, S., Maharjan, R., Shrestha, S., Shrestha, J. (2022). Nutritional and pharmacological importance of stinging nettle (Urtica dioica L.): A review. Heliyon, 8(6).

Chauhan, B., Kumar, G., Kalam, N., & Ansari, S. H. (2016). Current concepts and prospects of herbal nutraceutical: A review. Journal of Advanced Pharmaceutical Technology & Research, 4(1), 4-8.

Chrubasik, J. E., Roufogalis, B. D., Wagner, H., & Chrubasik, S. (2007). A comprehensive review on the stinging nettle effect and efficacy profiles, part II: urticae radix. Phytomedicine. 14(7-8), 568-579.

Gülçin, İ., Küfrevioğlu, Ö. İ., Oktay, M., & Büyükokuroğlu, M. E. (2004). Antioxidant, antimicrobial, antiulcer and analgesic activities of nettle (Urtica dioica L.). Journal of Ethnopharmacology. 90(2-3), 205-215.

Marzocco, S., Di Paola, R., Forte, M., Sorrentino, R., & Autore, G. (2015). Protective effect of chlorogenic acid, an active principle in coffee, on LPS-induced inflammation and metabolic changes in rats. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 63(23), 5680-5686.

Lis, H., & Sharon, N. (1998). Lectins: carbohydrate-specific proteins that mediate cellular recognition. Chemical Reviews, 98(2), 637-674.

Ożarowski, A., Jaroniewski, W. (1989). Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa.

Riehemann, K., Behnke, B., & Schulze-Osthoff, K. (1999). Plant extracts from stinging nettle (Urtica dioica), an antirheumatic remedy, inhibit the proinflammatory transcription factor NF-κB. FEBS letters. 442(1), 89-94.

Roghani, M., & Baluchnejadmojarad, T. (2013). Hypoglycemic and hypolipidemic effect and antioxidant activity of chronic oral administration of Urtica dioica L. leaves extract in diabetic rats. Indian Journal of Pharmacology, 45(1), 69-74.

Samman, S., Sandström, B., Toft, M. B., Bukhave, K., Jensen, M., Sørensen, S. S., & Hansen, M. (2009). Green tea or rosemary extract added to foods reduces nonheme-iron absorption. The American Journal of Clinical Nutrition, 89(3), 742-748.

Schöttner, M., Gansser, D., & Spiteller, G. (1997). Lignans from the roots of Urtica dioica and their metabolites bind to human sex hormone binding globulin (SHBG). Planta Medica, 63(6), 529-532.

Teucher, T., Obertreis, B., & Ruttkowski, T. (2009). Nettle extract (Urtica dioica) affects key receptors and enzymes associated with allergic rhinitis. Phytotherapy Research, 23(7), 920-926.

Varro, R., Konings, D. A., & O’Keefe, B. R. (2004). The agglutinin from stinging nettle (Urtica dioica): a potent inhibitor of HIV replication. Antiviral Research, 63(1), 49-55.