Kleszcze a zdrowie – skuteczne strategie ochrony przed chorobami przenoszonymi przez kleszcze

Spis treści

1 Jak rozpoznać ugryzienie kleszcza
2 O czym świadczy rumień w miejscu ukąszenia przez kleszcza
3 Jak często występuje borelioza – choroba przenoszona przez kleszcze
4 Jakie objawy świadczą o boreliozie
5 Choroby przenoszone przez kleszcze – kleszczowe zapalenie mózgu
6 Anaplazmoza – bakteryjna choroba przenoszona przez kleszcze
7 Babeszjoza – choroba odkleszczowa
8 Czy trzeba badać miejsce usuniętego kleszcza
9 Jak skutecznie ochronić się przed kleszczami

Ochrona przed kleszczami jest bardzo ważna, biorąc pod uwagę groźne choroby, na które można zapaść po ugryzieniu przez kleszcza. Choroby przenoszone przez te pajęczaki to: borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu czy – znacznie rzadziej występujące w Polsce – anaplazmoza i babeszjoza. Niepokojącymi symptomami, które powinny nas skłonić do działania, są między innymi utrzymujące się zaczerwienienie w miejscu ukąszenia, ból głowy, zmęczenie, pojawienie się wysypki oraz gorączka po ugryzieniu przez kleszcza.

Objawy ugryzienia przez kleszcza często przez dłuższy czas pozostają niewidoczne, co sprawia, że nie można na nie szybko zareagować. Tymczasem antybiotykoterapia w wielu przypadkach jest bardzo skuteczna, więc po zauważeniu jakichkolwiek niepokojących symptomów nie należy zwlekać z wizytą u lekarza pierwszego kontaktu. Przed kleszczami można się również skutecznie bronić, stosując repelenty na bazie naturalnych olejków eterycznych oraz odpowiednio się ubierając.

Jeden z wielu rodzajów kleszczy siedzący na liściu limonki – klaudynahebda.pl — Fot. Kleszcze najliczniej zamieszkują tropiki. W Europie występuje około 70 gatunków kleszczy. Blisko 20 z nich bytuje na terenie Polski (najchętniej w lasach, na łąkach, w parkach i ogrodach). Najczęściej spotykane spośród nich są trzy rodzaje kleszczy: kleszcz pospolity, kleszcz łąkowy oraz kleszcz psi (kenelowy).

Jak rozpoznać ugryzienie kleszcza

Spotkania z kleszczem najlepiej uniknąć, ponieważ rozpoznanie ugryzienia jest niekiedy jak tropienie śladów w gęstym lesie. Zatem jak wygląda ugryzienie po kleszczu i jak w ogóle je znaleźć? Często nie jest natychmiast zauważalne, ponieważ kleszcze doskonale potrafią się ukryć w najmniej spodziewanych miejscach: za uszami, wśród włosów, w pachwinach i tym podobnych zakamarkach. Konieczne jest bardzo starannie obejrzenie całego ciała. Objawy, które powinny nas niepokoić to: gorączka po ukąszeniu przez kleszcza, bóle głowy, odczuwanie nieuzasadnionego zmęczenia, wysypka. Dość mało charakterystyczne, prawda? Na szczęście w tym przypadku istnieje również jeden – bardziej typowy objaw, który pojawia się dość często i od razu nasuwa skojarzenie ze skutkami ugryzienia kleszcza. To utrzymujący się na skórze rumień w miejscu ukąszenia. Nie jest to zwykły ślad – jak przykładowo po ataku komara. Ten obrzęk i zaczerwienienie po ugryzieniu kleszcza obejmują większy obszar (mający zazwyczaj ponad 5 cm średnicy). Rumień często tworzy ponadto powiększający się z czasem krąg świadczący o zakażeniu jedną z chorób przenoszonych przez kleszcze – boreliozą.

O czym świadczy rumień w miejscu ukąszenia przez kleszcza

Rumień może wskazywać na poważniejsze zagrożenie, takie jak borelioza (choroba z Lyme). Zastanawiamy się czasem, czy borelioza to choroba wirusowa czy bakteryjna. Otóż wywoływana jest ona przez bakterie Borrelia burgdorferi, którymi zakażony jest kleszcz. Na szczęście nie każdy! W sezonie można śledzić populację kleszczy na specjalnie w tym celu opracowanych mapach. Uwzględniają one również rejony, w których jest więcej osobników przenoszących boreliozę.

Jak często występuje borelioza – choroba przenoszona przez kleszcze

Jedną z groźnych chorób, na które można zapaść po ugryzieniu kleszcza, jest borelioza. Rocznie notuje się tysiące jej przypadków na całym świecie – najwięcej na terenie Ameryki Północnej, Europy i Azji. W Polsce od pewnego czasu obserwujemy wzrost zachorowań. Wpływ na to ma między innymi stale rosnąca średnia roczna temperatura powietrza. W 2022 roku odnotowano 17,4 tys. przypadków boreliozy, co oznacza, że chorowało około 46 osób na 100 tys. To aż o 13 przypadków więcej niż w roku 2021. Pamiętajmy też, że borelioza może rozwijać się latami i być trudna do zdiagnozowania, ponieważ objawy często są niespecyficzne i mogą przypominać inne choroby, jak na przykład zwykłe sezonowe przeziębienie. Dlatego też rzeczywista liczba przypadków boreliozy zapewne jest niedoszacowana.

Jakie objawy świadczą o boreliozie

Pierwsze symptomy boreliozy pojawiają się tuż po ugryzieniu przez kleszcza lub nawet do 6 tygodni później…

Rumień wędrujący – to ślad po kleszczu u człowieka zarażonego boreliozą. Rozwija się u 40-50% osób zakażonych. Jest to czerwony, kolisty lub owalny ślad na skórze w miejscu ukąszenia przez kleszcza. Rumień powiększa się i rozprzestrzenia na dalszy obszar skóry. Po pewnym czasie sam zanika, ale pamiętajmy, że to nie koniec kłopotów! Konieczne jest leczenie.
Objawy grypopodobne – borelioza może powodować objawy podobne do symptomów grypy, takie jak gorączka, dreszcze, bóle mięśni i stawów, bóle głowy oraz zmęczenie.
Symptomy neurologiczne – na znacznie późniejszym etapie nieleczonej boreliozy mogą wystąpić objawy neurologiczne, jak bóle i zawroty głowy, problemy z koncentracją, drętwienie czy osłabienie mięśni, a nawet zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.
Zmiany skórne – poza początkowym rumieniem wędrującym borelioza może powodować zaczerwienienie skóry, wypryski czy odczyny alergiczne.

Choroby przenoszone przez kleszcze – kleszczowe zapalenie mózgu

Jedną z łapanych od kleszczy chorób jest kleszczowe zapalenie mózgu. W Polsce pojawia się dość rzadko, choć tendencja jest wzrostowa. W 2022 roku na kleszczowe zapalenie mózgu oficjalnie zachorowało ponad 400 osób. Przypadki choroby notowane są głównie na terenach endemicznych tego schorzenia, czyli przede wszystkim w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim i na Podlasiu. Objawy kleszczowego zapalenia mózgu obejmują gorączkę, bóle głowy, nudności, wymioty, sztywność karku, drgawki, dezorientację, a w najpoważniejszych przypadkach nawet utratę świadomości i uszkodzenia mózgu. To choroba niebezpieczna, ale na szczęście od kilku lat istnieje szczepionka, która przyjęta w trzech dawkach skutecznie zabezpiecza przed kleszczowym zapaleniem mózgu.

Anaplazmoza – bakteryjna choroba przenoszona przez kleszcze

Anaplazmoza to bakteryjna choroba od kleszczy wywoływana przez bakterie Gram-ujemne Anaplasma phagocytophilum. W Polsce notowane są pojedyncze przypadki zakażeń w ciągu roku. Objawy obejmują gorączkę, dreszcze, bóle głowy, mięśni i stawów, zmęczenie, nudności, wymioty oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe. W niektórych przypadkach może dojść do powikłań, takich jak zapalenie płuc czy zapalenie wątroby. Właściwa diagnoza i szybkie podjęcie leczenia są kluczowe dla wyzdrowienia, dlatego też w razie podejrzenia zakażenia zaleca się jak najszybsze skonsultowanie się z lekarzem. Chorobę można całkowicie wyleczyć antybiotykami, które w tym przypadku są bardzo skuteczne.

Babeszjoza – choroba odkleszczowa

Babeszjoza to choroba przenoszona przez kleszcze wywoływana przez pasożytnicze pierwotniaki z rodzaju Babesia. W Polsce do tej pory opisano tylko jeden przypadek. Babeszjoza jest niezwykle rzadka u ludzi, ale może mieć poważne następstwa u osób z osłabionym układem odpornościowym i u ludzi starszych. Objawy babeszjozy przypominają objawy malarii i obejmują gorączkę, dreszcze, bóle głowy i mięśni, zmęczenie oraz nudności. W przypadku cięższych zakażeń mogą wystąpić powikłania, takie jak niedokrwistość czy uszkodzenie narządów. Leczenie polega na stosowaniu leków przeciwpierwotniakowych.

Czy trzeba badać miejsce usuniętego kleszcza

Rozsądną decyzją jest zbadanie miejsca ugryzienia, zwłaszcza jeśli podejrzewamy, że intruz został usunięty w niewłaściwy sposób i mogły pozostać jakieś części ciała kleszcza w ranie. W przypadku, gdy kleszcz został prawidłowo usunięty i nie obserwuje się żadnych szczególnych powikłań, zazwyczaj nie ma też konieczności dodatkowego badania miejsca ugryzienia. Jeżeli jednak w tym miejscu pojawi się zaczerwienienie, obrzęk, bolesność, wysypka lub inne powikłania po kleszczu, należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem. Takie objawy mogą świadczyć o możliwym zakażeniu, więc szybkość podjęcia leczenia ma bardzo duże znaczenie.

Jak skutecznie ochronić się przed kleszczami

Biorąc pod uwagę poważne skutki, jakie mogą wywołać choroby po ugryzieniu kleszcza, ochrona przed nimi jest koniecznością. Najlepszym rozwiązaniem pozostaje ciągle łączenie repelentów, odpowiedniej odzieży oraz starannej kontroli skóry w sezonie kleszczowym.

Repelenty – środki na kleszcze i komary. Badania wykazują dużą skuteczność repelentów opartych na naturalnych olejkach eterycznych. Kleszcze nie lubią intensywnych zapachów: lawendowego, eukaliptusowego, mięty czy całej gamy aromatów cytrusowych. Naturalne środki odstraszające kleszcze czy komary działają, co prawda, krócej niż preparaty z zawartością DEET, permetryny albo IR3535, ale są oparte na bezpiecznych składnikach pochodzenia organicznego i wymagają jedynie częstszej aplikacji. Dodatkowo mieszanki różnych olejków okazują się trwalsze i mają silniejsze działanie odstraszające. Warto wypróbować repelenty typu NUTTA – na bazie olejku z eukaliptusa cytrynowego, lawendy, olejku rozmarynowego, olejku z drzewa herbacianego i innych. Dają skuteczną ochronę przeciw kleszczom (a tym samym przed tym, co przenoszą kleszcze) aż do 5 godzin, a przy okazji eliminują z naszego otoczenia także komary (przez 4 godziny).
Odpowiedni ubiór – gdy wybieramy się w miejsca, gdzie wiadomo, że są kleszcze, przydaje się odzież z długimi rękawami, długie spodnie, buty zakrywające palce i pięty oraz nakrycie głowy osłaniające dodatkowo kark. Wszystko po to, aby utrudnić dostęp intruzów do naszej skóry. Warto wiedzieć, że lepsze są jasne ubrania – jest wtedy szansa, by dostrzec na nich kleszcze poszukujące miejsca do wbicia się w nasze ciało i odpowiednio szybko zareagować. Tkaniny można dodatkowo spryskać repelentem z permetryną.
Kontrola skóry – regularnie sprawdzajmy skórę, zwłaszcza po powrocie z terenów, gdzie mogą bytować pajęczaki. Kleszcze lub ich ślady najlepiej usuwać jak najszybciej. Warto przy tej okazji wyjaśnić pewien mechanizm decydujący o tym, po jakim czasie kleszcz zaraża boreliozą (najczęściej występującą w Polsce chorobą odkleszczową). Krętki Borrelia żyją w jelicie kleszcza. Aktywują się do postaci inwazyjnej w momencie, kiedy pojawia się świeżo spożyta przez pajęczaka krew. Do przekształcenia się w postać zakaźną potrzebują kilkunastu godzin i dopiero po tym czasie wraz ze śliną kleszcza mogą przedostać się do krwiobiegu człowieka. Dlatego jeżeli kleszcz zostanie usunięty do 24 godzin od momentu ugryzienia, ryzyko zarażenia się boreliozą jest znikome.