Opis - Pokrzywa zwyczajna
Pokrzywa zwyczajna jest gatunkiem kosmopolitycznym, szeroko rozpowszechnionym na półkuli północnej, szczególnie w Europie, Azji, Ameryce Północnej i części Afryki. Preferuje gleby bogate w azot, wilgotne i próchnicze, dlatego często spotyka się ją w pobliżu siedzib ludzkich, na nieużytkach, w zaroślach, przydrożach, brzegach rzek i lasach liściastych. Jest rośliną ruderalną, która szybko kolonizuje teren. Pokrzywa jest rośliną wieloletnią, dorastającą do 150 cm wysokości. Jej łodyga jest wzniesiona, czterokanciasta, pokryta włoskami parzącymi, które wydzielają histaminę, acetylocholinę i kwas mrówkowy, powodujące pieczenie i podrażnienie skóry. Liście pokrzywy są naprzeciwległe, jajowato-lancetowate, o ostro piłkowanych brzegach i zaostrzonych wierzchołkach. Pokryte są licznymi włoskami parzącymi i gruczołowymi. Blaszka liściowa jest ciemnozielona, z widocznym unerwieniem. Pokrzywa zwyczajna jest rośliną dwupienną (dioica – epitet gatunkowy oznacza „dwupłciowa”), co oznacza, że osobniki męskie i żeńskie występują oddzielnie. Kwiaty są drobne, zielonkawe, zebrane w długie, zwisające kwiatostany wyrastające w kątach liści. Kwiaty męskie mają po cztery pręciki, a żeńskie posiadają pojedynczy słupek. Owocem jest drobny orzeszek, zawierający jedno nasiono. System korzeniowy jest dobrze rozwinięty, rozłogowy, co umożliwia szybkie rozprzestrzenianie się rośliny.
Historia - Pokrzywa zwyczajna
Odkrycia archeologiczne wskazują, że już w epoce brązu (3000–1200 p.n.e.) ludzie wykorzystywali włókna pokrzywy do produkcji tkanin, co potwierdzają znaleziska z Danii. W starożytnym Egipcie, około 1550 roku p.n.e., pokrzywa znalazła swoje miejsce w Papirusie Ebersa, jednym z najstarszych zachowanych tekstów medycznych, gdzie była polecana na dolegliwości stawowe i problemy układu moczowego. W Grecji i Rzymie cenili ją medycy tacy jak Hipokrates, który opisywał jej właściwości lecznicze, oraz Pliniusz Starszy, który zauważył jej działanie pobudzające krążenie i gojące rany. Co ciekawe, rzymscy legioniści, stacjonujący w chłodniejszych regionach imperium, stosowali praktykę zwaną urtykacją (urtication) – pocierali skórę pokrzywą, aby poprawić ukrwienie i ochronić się przed zimnem. To zastosowanie przedostało się do folkowych tradycji i do dzisiaj bywa czasami praktykowane w Europe Wschodniej w różnych formach, np. „bicia” się (lub kogoś) świeżo zerwanymi gałązkami pokrzywy lub wkładania gołych dłoni, czasami stóp, w krzaki pokrzyw.
W średniowiecznej Europie (V–XV wiek) pokrzywa odgrywała ważną rolę zarówno w gospodarstwie domowym, jak i w lecznictwie. Zanim bawełna stała się powszechnie dostępna, z włókien pokrzywy uzyskiwano tkaniny, a w Anglii i Skandynawii była ona ważnym surowcem do produkcji lin i sieci rybackich. Anglosaskie zielniki zalecały jej stosowanie na gorączkę, choroby nerek i stany zapalne, a w wierzeniach ludowych przypisywano jej właściwości ochronne – miała odstraszać złe duchy i chronić domy przed piorunami. Znajdujemy ją również w Medicinale Anglicum, anglosaskim podręczniku medycznym z IX wieku, gdzie była składnikiem wielu leczniczych receptur. Pokrzywa pojawia się także w słynnym Nigon Wyrta Galdor, czyli „Czarze Dziewięciu Ziół”, anglosaskim zaklęciu leczniczym spisanym około X wieku. Wspomniano tam o niej w następujących słowach:
Stune zwą to ziele, co na kamień wschodzi,
przeciw truciznom, ból w proch się rozchodzi.
(tłum. Konstantyn Petertil)
W czasach renesansu i wczesnej nowożytności (XVI–XVIII wiek) jej znaczenie nie osłabło – zielarz Nicholas Culpeper opisał ją jako skuteczny środek moczopędny i oczyszczający krew. Ponadto była ceniona w kuchni, a w XVIII wieku zupa z pokrzywy stała się popularnym wiosennym tonikiem odżywczym. Z kolei w czasie wojen napoleońskich jej liście wykorzystywano jako naturalny barwnik do mundurów, a w XX wieku, w obliczu deficytu bawełny podczas wojen światowych, Niemcy używali włókien pokrzywy do produkcji odzieży wojskowej. Dziś, w XXI wieku, pokrzywa przeżywa renesans jako tzw. superfood i surowiec w medycynie naturalnej, kosmetyce oraz w ekologicznych tekstyliach.
Właściwości - Pokrzywa zwyczajna
- Badania kliniczne wskazują, że pokrzywa może być skutecznym wsparciem w łagodzeniu bólu reumatycznego, zwłaszcza w połączeniu z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi (NLPZ). W jednym z badań (Ramm & Hansen, 1995), przeprowadzonym na 152 pacjentach z chorobami reumatycznymi, przez 3 tygodnie stosowano ekstrakt z liści pokrzywy (1,54 g suchego ekstraktu dziennie, odpowiadające 9,65 g suszonego liścia). Większość pacjentów wcześniej przyjmowała NLPZ, głównie diklofenak, i kontynuowała ich stosowanie podczas badania. Efekty były najbardziej widoczne u osób stosujących terapię skojarzoną (pokrzywa + leki) – u 70% z nich ból zmniejszył się o co najmniej jedną trzecią, a ból w spoczynku oraz przy ruchu spadł o około 50%. U pacjentów, którzy stosowali wyłącznie ekstrakt z pokrzywy, poprawa również wystąpiła, choć była nieco słabsza (spadek bólu o 43%). Lekarze ocenili terapię łączoną jako skuteczną w 78% przypadków, podczas gdy sama lekoterapia uzyskała pozytywną ocenę tylko u 17% pacjentów. Co istotne, prawie wszyscy pacjenci dobrze tolerowali połączenie pokrzywy z lekami, a tylko jeden pacjent przerwał badanie z powodu reakcji alergicznej. Podobne wyniki uzyskano w badaniu na 219 pacjentach z chorobami zwyrodnieniowymi i zapalnymi stawów. W ciągu 3 tygodni stosowania ekstraktu z liści pokrzywy (2 razy dziennie po 2 kapsułki) poprawę bólu o co najmniej jedną trzecią odnotowano u 70% pacjentów, a u osób z chorobami zwyrodnieniowymi spadek bólu wynosił około 50%. Co ciekawe, spośród 71 pacjentów, którzy stosowali wyłącznie ekstrakt z pokrzywy, wielu uznało go za równie skuteczny, co połączenie z lekami (Hansen, 1996; Sommer & Sinner, 1996).
- Pokrzywa może wykazywać działanie przeciwalergiczne – w podwójnie zaślepionym, randomizowanym badaniu Mittman (1990) przeprowadzonym na 98 osobach oceniano wpływ liofilizowanego ziela pokrzywy (dawkowanego 2 razy dziennie po 300 mg) na alergiczny nieżyt nosa. Po tygodniu terapii analizowano dzienne zapisy objawów prowadzone przez uczestników oraz ogólną ocenę skuteczności po zakończeniu badania. Wyniki wskazały, że pokrzywa była oceniana wyżej niż placebo, choć różnice w codziennych zapisach objawów były jedynie nieznacznie lepsze na korzyść pokrzywy. To badanie sugeruje, że pokrzywa może mieć pewien wpływ na łagodzenie objawów alergii sezonowej, choć potrzeba dalszych badań w celu potwierdzenia jej skuteczności i określenia optymalnej dawki terapeutycznej.
- Badanie Tahri et al. (2000) przeprowadzone na samcach szczurów Wistar dostarczyło cennych informacji na temat działania diuretycznego (moczopędnego) pokrzywy. Zwierzętom podawano dożylnie wodny ekstrakt z nadziemnych części rośliny w dwóch dawkach: niskiej (4 mg/kg) i wysokiej (24 mg/kg). W grupie kontrolnej stosowano znany lek moczopędny furosemid (2 mg/kg). Zauważono, że pokrzywa znacząco zwiększa diurezę i natriurezę (wydalanie sodu), a efekt ten był zależny od dawki. Przy niższej dawce diureza wzrosła o 11%, a natriureza o 28%. Przy wyższej dawce wartości te wzrosły odpowiednio aż o 84% i 143%. Dla porównania, furosemid powodował wzrost diurezy o 85% i natriurezy o 155%, co sugeruje, że moczopędne działanie pokrzywy może być do pewnego stopnia zbliżone do działania klasycznych diuretyków.
- Co więcej, pokrzywa znajduje zastosowanie przy łagodnym rozroście gruczołu krokowego (BPH), który jest częstym schorzeniem u mężczyzn. Badania (Zhang et al. 2008) na modelach zwierzęcych wykazały, że frakcja polisacharydowa pokrzywy hamowała rozrost prostaty wywołany testosteronem propionianowym. W zależności od dawki (62,5, 125 i 250 mg/kg masy ciała), odnotowano stopniowe zmniejszenie masy i objętości prostaty. Przy najniższej dawce (62,5 mg/kg) masa mokra gruczołu zmniejszyła się o 17%, masa sucha o 23%, a objętość o 32%, natomiast przy najwyższej dawce (250 mg/kg) wartości te wynosiły odpowiednio 25%, 33% i 37%. Badania te sugerują, że ekstrakty z pokrzywy mogą stanowić metodę wspierającą leczenie BPH oraz poprawę funkcji układu moczowego.
- Pokrzywa ma również bardzo ciekawe właściwości immunomodulujące i przeciwzapalne. W badaniu Obertreis et al. (1996) wykazano, że ekstrakt z pokrzywy znacząco obniżał poziom czynników prozapalnych w organizmie, TNF-α i IL-1β. Po 24 godzinach stosowania pokrzywy poziom IL-1β spadł niemal do zera, a TNF-α zmniejszył się o ponad 50%. Dodatkowo, inne badania wykazały, że pokrzywa może hamować aktywację czynnika NF-κB, który odgrywa kluczową rolę w regulacji genów prozapalnych (Teucher et al. 1996). Dzięki temu może zmniejszać nadmierną odpowiedź zapalną organizmu i wspierać leczenie chorób autoimmunologicznych. Jeszcze jedno badanie sprawdziło wpływ pokrzywy na równowagę cytokin w układzie odpornościowym – ekstrakt z pokrzywy hamował produkcję cytokin prozapalnych IL-2 i IFN-γ, oraz jednocześnie pobudzał wydzielanie IL-4, co sugeruje, że pokrzywa może okazać się pomocna w terapiach chorób autoimmunologicznych (Klingelhoefer et al. 1999).
- Badania naukowe wspominają o działaniu hipoglikemicznym pokrzywy, co oznacza, że może obniżać poziom cukru we krwi. Podejrzewa się, że mechanizm regulacji glukozy polega na wpływie pokrzywy na wydzielanie insuliny i metabolizm węglowodanów. W badaniu Farzami et al. (2003) podawano wodny ekstrakt z liści pokrzywy szczurzym modelom cukrzycy indukowanej streptozotocyną. Wyniki wykazały, że frakcje ekstraktu powodowały sześciokrotny wzrost poziomu insuliny w surowicy oraz znaczące obniżenie stężenia glukozy we krwi. Efekt ten był widoczny już 30 minut po podaniu, a zmniejszenie poziomu cukru utrzymywało się przez kolejne 120 minut. Także odkryto, że ekstrakt z pokrzywy może wpływać na komórki wysp trzustkowych (Langerhansa), zwiększając wydzielanie insuliny i wspomagając regulację gospodarki węglowodanowej.
- Ekstrakty z pokrzywy wykazują znaczną aktywność przeciwbakteryjną, zwłaszcza wobec bakterii Gram-dodatnich. Badania pokazują, że substancje zawarte w pokrzywie skutecznie hamują wzrost drobnoustrojów takich jak Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis i Bacillus cereus (Modarresi-Chahardehi et al. 2012). Ponadto, ekstrakty nie tylko hamują namnażanie się bakterii, ale mogą również powodować zmiany strukturalne w ich komórkach, co sugeruje działanie bakteriobójcze (Motamedi et al. 2014). Jeśli chodzi o bakterie Gram-ujemne, skuteczność pokrzywy jest bardziej zmienna. W przypadku Escherichia coli niektóre badania wskazują na umiarkowane działanie hamujące, jednak inne bakterie Gram-ujemne, takie jak Pseudomonas aeruginosa i Klebsiella pneumoniae, wykazują oporność na ekstrakty z pokrzywy (Modarresi-Chahardehi et al. 2012; Motamedi et al. 2014; Harrison et al. 2022). Oznacza to, że pokrzywa może mieć ograniczoną skuteczność wobec niektórych patogenów i jej działanie przeciwdrobnoustrojowe może zależeć od konkretnego gatunku bakterii oraz stężenia zastosowanego ekstraktu.
Zastosowanie - Pokrzywa zwyczajna
Tradycyjne
Pokrzywa od wieków była szeroko wykorzystywana w medycynie ludowej na całym świecie. Ze względu na swoje właściwości moczopędne, oczyszczające krew i wzmacniające organizm, stosowano ją w leczeniu dolegliwości układu moczowego, reumatyzmu, problemów trawiennych oraz chorób skóry. W wielu kulturach napary i wywary z liści były używane jako środek wspomagający leczenie kaszlu, przeziębień, gruźlicy oraz stanów zapalnych płuc. W medycynie ludowej Francji świeży sok z pokrzywy podawano doustnie w przypadku krwotoków płucnych, hemoroidów i obfitych miesiączek, natomiast w Ameryce Południowej napary stosowano na cukrzycę, biegunki, alergie i choroby reumatyczne. W Czechach okłady z pokrzywy przykładano na opuchlizny, a w medycynie ajurwedyjskiej wykorzystywano ją do leczenia wysypek, egzemy oraz krwawień z nosa.
Pokrzywa była także popularnym środkiem wspomagającym kobiety – stosowano ją w trakcie porodu, aby rozluźnić mięśnie macicy, a jej świeże pędy były żute przez rodzące kobiety. W tradycyjnej medycynie Indian Ameryki Północnej uznawano ją za środek wzmacniający kobiety po porodzie oraz wspomagający laktację. Ponadto była ceniona za swoje działanie przeciwzapalne i przeciwreumatyczne – w Europie i Ameryce stosowano okłady oraz napary w leczeniu artretyzmu, bólu stawów i schorzeń skórnych, takich jak egzema i pokrzywka. W Afryce i Ameryce Północnej wierzono, że napar z liści pokrzywy pomaga w zatrzymaniu krwawień i gojeniu ran, dlatego stosowano go do przemywania ran i oparzeń. Dzięki bogactwu składników odżywczych pokrzywa była także spożywana jako wzmacniający tonik, który poprawiał ogólną kondycję organizmu i działał jako naturalny środek na zmęczenie oraz osłabienie.
Terapeutyczne
Użycie wewnętrzne:
Choroby układu moczowego, zakażenia dróg moczowych, kamica nerkowa, przerost gruczołu krokowego, reumatyzm, artretyzm, dna moczanowa, cukrzyca typu 2, insulinooporność, nadciśnienie, anemia, alergie, katar sienny, stany zapalne dróg oddechowych, astma, kaszel, gruźlica, choroby wątroby, stłuszczenie wątroby, niestrawność, biegunki, zaparcia, wrzody żołądka, refluks, obfite i bolesne miesiączki, nieregularne cykle miesiączkowe, krwotoki wewnętrzne, hemoroidy, osłabienie, zmęczenie, detoksykacja organizmu, wzmocnienie odporności.
Użycie zewnętrzne:
Schorzenia skóry, egzema, łuszczyca, atopowe zapalenie skóry, pokrzywka, trądzik, wypryski, infekcje baktryjne skóry, oparzenia, trudno gojące się rany, świąd, ukąszenia owadów, łojotok, łupież, wypadanie włosów, nadmierne przetłuszczanie się włosów, reumatyzm, ból stawów, nerwobóle, stany zapalne mięśni, opuchlizna, sztywność stawów, bóle kręgosłupa, cellulit, poprawa kondycji skóry i włosów.
Skład chemiczny - Pokrzywa zwyczajna
- flawonoidy ok. 1-2% (glikozydy flawonoidowe, rutynozydy, kwercetyna, kemferol, izoramnetyny)
- kwasy fenolowe (kwas kawowy)
- kumaryny (skopoletina)
- fitosterole (β-sitosterol, 3-O-βD-glukozyd)
- chlorofile i pochodne porfirynowe (chlorofil, protoporfiryna, koproporfiryna)
- karotenoidy (β-karoten, luteina, neoksantyna, violaksantyna, ksantofile, likopen)
- alkaloidy i aminy biogenne (nikotyna w śladowych ilościach, acetylocholina, serotonina)
- kwasy organiczne (kwas mrówkowy)
- witaminy (witamina C, B2, B5, K1)
- minerały (potas, wapń, magnez, fosfor, krzemionka)
- kwasy tłuszczowe (kwas α-linolenowy, kwas linolowy)
Dawkowanie - Pokrzywa zwyczajna
Napar z pokrzywy
Zazwyczaj 2–4 g suszu zalewa się 200 ml wrzącej wody i parzy przez 10–15 minut. Można pić 2–3 razy dziennie. Można wykorzystać świeże liście do przygotowania naparu. Napar z pokrzywy również można wykorzystać do okładów na skórę i kąpieli lub do płukania włosów.
Nalewka z pokrzywy
Zalecana dawka to 2–5 ml (40–50 kropli) 2–3 razy dziennie, najlepiej przed posiłkiem, rozcieńczone w szklance wody.
Suplementy z pokrzywą
Standaryzowane ekstrakty dostępne w kapsułkach mogą zawierać 300–500 mg suchego ekstraktu. Zalecane dawki to 1–2 kapsułki 2–3 razy dziennie, zgodnie z instrukcją producenta.
Sok ze świeżej pokrzywy
Świeży sok można przyjmować w dawkach 15 ml (1 łyżka stołowa) 2–3 razy dziennie.
Bezpieczeństwo przy stosowaniu - Pokrzywa zwyczajna
Efekty uboczne
Pokrzywa zwyczajna jest uważana za bezpieczną w stosowaniu, jednak u niektórych osób może powodować łagodne działania niepożądane, takie jak reakcje alergiczne, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, a w przypadku skrajnie dużych dawek, obniżenie ciśnienia krwi. Pokrzywa nie powinna być stosowana długoterminowo bez przerw – zaleca się kuracje 4–6 tygodniowe, po których należy zrobić przerwę.
Interakcje i przeciwskazania
Ze względu na swoje działanie moczopędne i wpływ na gospodarkę wodno-elektrolitową pokrzywa może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami, m.in. lekami moczopędnymi (może nasilać ich działanie i zwiększać ryzyko odwodnienia), lekami na nadciśnienie (może dodatkowo obniżać ciśnienie), lekami przeciwcukrzycowymi (może wzmacniać efekt obniżania poziomu cukru we krwi) i lekami przeciwzakrzepowymi (np. warfaryną). Nie zaleca się stosowania pokrzywy u osób z niewydolnością nerek oraz obrzękami spowodowanymi chorobami serca lub nerek, ponieważ może zaburzać równowagę elektrolitową organizmu.
Ciąża i laktacja
Brakuje wystarczających badań dotyczących bezpieczeństwa stosowania pokrzywy w czasie ciąży i karmienia piersią. Ze względu na jej możliwy wpływ na skurcze macicy oraz działanie moczopędne, zaleca się unikać jej stosowania w tym okresie lub skonsultować się z lekarzem przed użyciem.
Dzieci i seniorzy
Pokrzywa nie jest zalecana dla dzieci poniżej 12. roku życia z powodu braku wystarczających badań nad jej bezpieczeństwem. W przypadku osób starszych, może być stosowana w sposób bezpieczny, ale osoby przyjmujące leki na nadciśnienie, cukrzycę lub zaburzenia nerek powinny zachować ostrożność i skonsultować się z lekarzem.
