Szałwia lekarska

Opis - Szałwia lekarska

Szałwia lekarska to wieloletnia, zimozielona roślina, naturalnie występująca w regionie Morza Śródziemnego, szczególnie w obszarze Morza Adriatyckiego. Roślina ta osiąga wysokość od 30 do 70 cm i posiada wzniesioną, czworokanciastą, zdrewniałą u podstawy łodygę, której młode pędy są pokryte delikatnymi, srebrzystymi włoskami. Liście szałwii lekarskiej są naprzemianległe, jajowate do lancetowatych, o długości 4–8 cm. Mają szorstką, owłosioną powierzchnię z widocznymi nerwami i srebrzystozielony kolor. Ich brzegi są lekko ząbkowane. Kwiaty zebrane w okółki tworzą szczytowy kwiatostan w postaci kłosa. Dwuwargowe kwiaty, o barwie fioletowej, niebieskiej, a czasem białej lub różowej, kwitną zazwyczaj od maja do lipca. Owocem jest rozłupnia, która rozpada się na cztery drobne, jajowate rozłupki. Szałwia lekarska preferuje stanowiska słoneczne, suche i dobrze przepuszczalne gleby o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym. Jest rośliną odporną na suszę i nie wymaga dużych ilości wody.

Historia - Szałwia lekarska

Nazwa rodzajowa Salvia pochodzi od łacińskiego słowa salvare, oznaczającego „ocalić” lub „uzdrowić”, co podkreśla historyczne znaczenie szałwii w medycynie. Od najdawniejszych czasów była symbolem mądrości i wiedzy, stąd też angielska nazwa sage (mędrzec). Starożytni Rzymianie szałwię znali jako „święte ziele” i stosowali ją głównie w rytuałach religijnych. Już Pliniusz Starszy opisywał jej różnorodne zastosowania, w tym jako diuretyk oraz lokalny środek znieczulający. Szałwia była także niezwykle ceniona w okresie średniowiecza, a teksty autorstwa takich medyków jak Dioskurydes czy Galen wspominały o jej właściwościach leczniczych. Wczesne średniowiecze przyniosło dalsze rozsławienie szałwii, a cesarz Królestwa Karolińskiego, Karol Wielki, zalecał jej uprawę w ogrodach klasztornych, nadając jej przydomek salvatrix – zbawicielka. W poemacie Hortulus Walafrida Strabo opisano szałwię jako roślinę o słodkim zapachu, która jest korzystna na wiele dolegliwości. Powiedzenia z tego okresu często podkreślały jej znaczenie, na przykład przysłowie: Jak może umrzeć człowiek, który ma szałwię w ogrodzie?

W XV wieku szałwia była już uznawana za jedno z podstawowych ziół w kuchni brytyjskiej, obok pietruszki i tymianku. W okresie renesansu stała się ważnym składnikiem wielu receptur ziołowych. Słynni zielarze, tacy jak John Gerard, wychwalali jej zdolność do poprawy pamięci oraz przywracania zdrowia osobom cierpiącym na paraliż. Stosowano ją także w pielęgnacji zębów. Europa Południowo-Wschodnia stała się znaczącym producentem szałwii, a odmiany takie jak szałwia dalmatyńska z Chorwacji były szczególnie cenione za swój smak i właściwości lecznicze. Handel szałwią wykraczał poza granice Europy; historyczne zapiski sugerują, że chińscy kupcy wymieniali herbatę na europejskie liście szałwii, oraz stosowali ją jako antidotum na ukąszenia węży, często przedkładając ją nad własne zioła. O jej mocy przekonali się też rdzenni Amerykanie, którzy stosowali szałwię zmieszaną z tłuszczem niedźwiedzia do leczenia problemów skórnych. W folklorze Europy Wschodniej szałwia zajmowała ważne miejsce, często używana w rytuałach i medycynie ludowej. Wierzono, że odpędza złe duchy i była powszechnie palona jako kadzidło podczas ceremonii religijnych. Dodatkowo, lokalni zielarze i znachorzy stosowali szałwię w leczeniu dolegliwości układu oddechowego oraz trawiennego.

Właściwości - Szałwia lekarska

1. Przeprowadzono badanie nad leczeniem uderzeń gorąca oraz towarzyszących objawów menopauzalnych w otwartym, wieloośrodkowym badaniu klinicznym w ośmiu placówkach w Szwajcarii. Badaniem objęto 71 pacjentek w wieku od 52 do 61 lat, które były w okresie menopauzy co najmniej od 12 miesięcy i doświadczały co najmniej pięciu uderzeń gorąca dziennie. Pacjentki te były leczone przez 8 tygodni tabletką zawierającą świeże liście szałwii, przyjmowaną raz dziennie, po wstępnym tygodniu kontrolnym. Zaobserwowano istotny spadek średniej liczby uderzeń gorąca o 50% w ciągu 4 tygodni i o 64% w ciągu 8 tygodni. Ta liczba zmniejszała się znacząco w każdym tygodniu od pierwszego do ósmego. Liczba łagodnych, umiarkowanych, ciężkich oraz bardzo ciężkich uderzeń gorąca zmniejszyła się odpowiednio o 46%, 62%, 79% i 100% w ciągu 8 tygodni. Wyniki na skali oceny menopauzy oraz jej podskale somatowegetatywne, psychologiczne i urogenitalne uległy istotnej poprawie, zmniejszając się odpowiednio o 43%, 47% i 20%. Leczenie było dobrze tolerowane przez pacjentki, co potwierdziło tradycyjne zastosowanie szałwii w leczeniu uderzeń gorąca i łagodzeniu objawów menopauzalnych (Bommer et al. 2011).
2. Działanie ekstraktów z szałwii, polegające na wspomaganiu pamięci i korzystnym wpływie na funkcje poznawcze były przedmiotem wielu interesujących badań. Jedno z nich (Bradley, 2006) dotyczyło pacjentów w wieku 65-80 lat, u których zdiagnozowano łagodną lub umiarkowaną demencję, prawdopodobnie związaną z chorobą Alzheimera. W randomizowanym, podwójnie zaślepionym badaniu kontrolowanym placebo, pacjenci przez 16 tygodni przyjmowali dziennie 60 kropli płynnego ekstraktu z liści szałwii. Wyniki wykazały znaczną poprawę funkcji poznawczych w grupie przyjmującej ekstrakt, co oceniono za pomocą skali oceny demencji klinicznej oraz skali oceny choroby Alzheimera. Inne interesujące badanie (Scholey et al. 2008), również randomizowane, podwójnie zaślepione i kontrolowane placebo, dotyczyło wpływu ekstraktu z szałwii na funkcje poznawcze u starszych osób (średnia wieku 73 lata). Po podaniu dawki 333 mg ekstraktu zaobserwowano znaczną poprawę pamięci wtórnej oraz dokładności uwagi w porównaniu z grupą placebo. Badanie potwierdziło potencjalne działanie ekstraktu jako inhibitora cholinoesterazy, co ma kluczowe znaczenie dla poprawy funkcji poznawczych.
3. Zainteresowanie badaczy nie umknęło także tradycyjnemu zastosowaniu szałwii w przypadku bólu i stanów zapalnych gardła. W badaniu na 286 pacjentach, przeprowadzonym przez Hubbert et al. (2006), oceniono skuteczność oraz tolerancję produktu na bazie szałwii w formie sprayu, porównując go do placebo w leczeniu pacjentów z ostrym wirusowym zapaleniem gardła. Uczestnicy otrzymywali spray zawierający 15% etanolowego ekstraktu z liści szałwii lub placebo o podobnym składzie (alkohol), lecz bez dodatku szałwii. Po trzech dniach badania zauważono istotne zmniejszenie bólu gardła u pacjentów stosujących spray z szałwią w porównaniu do grupy placebo. Ciekawym wynikiem było to, że w ciągu pierwszych 2 godzin po zastosowaniu sprayu ból u pacjentów z grupy szałwii zmniejszył się o 44%, podczas gdy w grupie placebo redukcja wyniosła 34%. Badacze sugerują, że wyższe wyniki w pierwszym przypadku mogą wynikać z działania ekstraktu szałwiowego, ponieważ placebo zawierało tę samą ilość alkoholu co 15% spray. Autorzy wskazują, że „ból” jest parametrem bardzo subiektywnym, co sprawia, że interpretacja takich wyników stanowi niemałe wyzwanie. W badaniu zaobserwowano jedynie drobne działania niepożądane, takie jak suchość w gardle czy niewielkie pieczenie.
4. Szałwia wykazuje działanie regulujące potliwość, o czym wspomina Barnes et al. (2007, za ESCOP 2003), opisując badania, według których dializator wodny ekstraktu z świeżej szałwii hamuje nadmierne pocenie wywołane pilokarpiną. W otwartej próbie 40 pacjentów otrzymało wodny ekstrakt z suszonej szałwii (2,6 g ziela), a kolejnych 40 pacjentów przyjmowało napar z szałwii (4,5 g ziela). Obie grupy osiągnęły redukcję potliwości o mniej niż 50%. Warto jednak zauważyć, że badanie to nie miało grupy kontrolnej. Interesującym aspektem jest to, że szałwia nie tylko hamuje nadmierną potliwość – także wpływa na osoby z niską potliwością, które mogą doświadczać jej zwiększenia, a z kolei u pacjentów z nadmierną potliwością obserwuje się jej redukcję oraz silną potrzebę oddawania moczu, co prowadzi do większej ilości wydalanych płynów (Madaus, 1938).
5. Badania dotyczące właściwości przeciwdrobnoustrojowych wskazują na szerokie spektrum działania szałwii, szczególnie wobec bakterii Gram-dodatnich i niektórych wirusów. Olejek eteryczny z szałwii działa hamująco na bakterie Gram-dodatnie (takie jak Bacillus subtilis) oraz Gram-ujemne (np. Escherichia coli, Shigella sonnei, Salmonella spp.), na grzyby, w tym Candida albicans (Bradley, 2006). Natomiast Horiuchi et al. (2007) odkryli, że ekstrakt z liści Salvia officinalis zawiera kwas oleanolowy, który skutecznie działa przeciwko enterokokom opornym na wankomycynę (VRE), a także przeciwko Streptococcus pneumoniae oraz Staphylococcus aureus opornemu na metycylinę (MRSA). Kwas ursolowy wykazał podobną aktywność, a oba związki posiadały działanie bakteriobójcze wobec VRE przy dwukrotnie wyższym stężeniu niż ich minimalne stężenie hamujące. Zawarte w zielu szałwii diterpeny, takie jak np. safcynolid i sagon, wykazują aktywność przeciwwirusową wobec wirusa pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej (ESCOP, 2003; Bradley, 2006). Dodatkowo Wichtl (2004) przypisuje to działanie głównie olejkowi eterycznemu z szałwii, co podkreśla potencjał tej rośliny.
6. Jednym z tradycyjnych i uznanych zastosowań szałwii jest działanie rozkruczowe, co wpływa pozytywnie na układ trawienny. Jedne z badań (Newall et al. 1996), przeprowadzone na izolowanych odcinkach jelita świnki morskiej, wykazały, że ekstrakt wodno-alkoholowy szałwii lekarskiej znacznie hamuje skurcze mięśni gładkich wywołane przez cztery różne spazmogeny: acetylocholinę, histaminę, serotoninę i chlorek baru. Skurcze zostały zredukowane o 70-85%, co wskazuje na wyraźne działanie rozkurczowe i długotrwały efekt łagodzenia skurczów jelitowych. W badaniach Todorov et al. (1984) wykazano, że frakcja flawonoidowa szałwii wywołuje słabsze działanie rozkurczowe niż pełny ekstrakt, powodując 30-60% zahamowanie reakcji skurczowych mięśni gładkich w odpowiedzi na różne spazmogeny.
7. Udowodniono również potencjał przeciwzapalny ekstraktów szałwii. Badacze Ehrnhöfer-Ressler et al. (2013) sprawdzili wpływ naparu z szałwii i jego poszczególnych składników na ludzkie fibroblasty dziąsłowe, czyli komórki uczestniczące w procesach zapalnych jamy ustnej. Wyniki pokazały, że napar z szałwii i jego składniki lotne (takie jak 1,8-cyneol, borneol, kamfora oraz α- i β-tujon) znacząco obniżały wydzielanie prozapalnych interleukin IL-6 i IL-8 o ponad 50%. W praktyce oznacza to, że właśnie te lotne związki są głównymi aktywnymi substancjami w szałwii, odpowiadającymi za działanie przeciwzapalne na komórki dziąseł. Efekt ten wydaje się istotny, ponieważ interleukiny IL-6 i IL-8 odgrywają kluczową rolę w reakcjach zapalnych, a ich redukcja może łagodzić stany zapalne np. w jamie ustnej. Dodatkowo ekstrakty z szałwii, szczególnie hydro-alkoholowe, wykazały działanie przeciwzapalne w modelu ostrego zapalenia otrzewnej, także zauważono istotne zmniejszenie liczby leukocytów (Dal Pra et al. 2011).
8. Szałwia bywa ceniona za działanie hipolipidemiczne. W randomizowanym, podwójnie zaślepionym badaniu kontrolowanym placebo (Kianbakht et al. 2011), przeprowadzonym na 67 pacjentach z hiperlipidemią (podwyższonym poziomem cholesterolu i/lub trójglicerydów), oceniano wpływ przyjmowania ekstraktu z liści szałwii. Pacjenci przyjmowali kapsułkę 500 mg ekstraktu co 8 godzin przez 2 miesiące. Badanie stwierdziło, że ekstrakt z szałwii obniżał poziom całkowitego cholesterolu, trójglicerydów, LDL i VLDL (lipoproteiny o niskiej i bardzo niskiej gęstości; „zły” cholesterol), a jednocześnie zwiększał poziom HDL (lipoproteiny o wysokiej gęstości; „dobry” cholesterol) we krwi w porównaniu do grupy placebo. W trakcie badania nie zaobserwowano żadnych skutków ubocznych.

Zastosowanie - Szałwia lekarska

Skład chemiczny - Szałwia lekarska

• olejek eteryczny (α-tujon, β-tujon, kamfora, 1,8-cyneol, α-humulen, β-kariofilen, viridiflorol)
• pochodne kwasu hydroksycynamonowego (kwas rozmarynowy, kwas melitryczny A, kwas salvianolowy K, kwas sagerinowy, kwas kawowy)
• diterpeny fenolowe (kwas karnozynowy, karnosol, rosmanol, epirosmanol)
• triterpeny (kwas ursolowy, kwas oleanolowy, α-amyrin, β-amyrin)
• flawonoidy (luteolina, 6-hydroksyluteolina, apigenina, wicenina-2)
• glikozydy fenolowe (piceina, kwas p-kumarynowy)
• polisacharydy (arabinogalaktany, pektyny)
• pochodne kwasu benzoesowego (kwas p-hydroksybenzoesowy, kwas gentizowy, kwas syryngowy)
• fitosteryny (β-sitosterol, stigmasterol)

Dawkowanie - Szałwia lekarska

Bezpieczeństwo przy stosowaniu - Szałwia lekarska