Nagietek lekarski

Opis - Nagietek lekarski

Nagietek lekarski pochodzi z obszarów Morza Śródziemnego, ale z powodzeniem uprawiany jest na całym świecie. Należy do rodziny astrowatych i jest rośliną jednoroczną, której wysokość osiąga zazwyczaj od 30 do 50 cm. Charakteryzuje się wzniesioną, szorstką łodygą, często rozgałęzioną, pokrytą włoskami. Liście nagietka są naprzeciwległe, podługowate lub lancetowate, z ząbkowanymi brzegami. Górna strona liści jest ciemnozielona, a dolna jaśniejsza i szorstka w dotyku. Roślina kwitnie od wczesnej wiosny aż do późnej jesieni, wytwarzając duże, pomarańczowe lub żółte kwiaty zebrane w koszyczki, których średnica wynosi 5-7 cm. Kwiaty te są obupłciowe, zbudowane z wewnętrznych kwiatów rurkowatych (żółtych) i zewnętrznych kwiatów języczkowatych (pomarańczowych lub żółtych). Owocem nagietka jest niełupka, zawierająca jedno nasionko.

Historia - Nagietek lekarski

Historia nagietka sięga co najmniej III wieku p.n.e., kiedy to roślina ta była uprawiana w starożytnym Rzymie i Grecji. Jej nazwa rodzajowa, Calendula, pochodzi od słowa calendae, oznaczającego pierwszy dzień miesiąca. Wyrażała cykliczne kwitnienie nagietka i jego związek z kalendarzem księżycowym. Już wówczas nagietek miał zastosowania lecznicze – „ojciec farmakognozji”, Dioskurydes, pisał o jego właściwościach, stosując go na problemy z oddychaniem oraz do leczenia ran. W tym czasie także narodziły się różne legendy o nagietku. Jedna z nich opowiada historię nimfy Kalthy, która zakochała się w bogu słońca Apollonie. Każdego dnia czekała na jego promienie, lecz nieodwzajemniona miłość miała spalić ją do tego stopnia, że przemieniła się w kwiat, przypominający rozgrzane słońce. Ta symbolika sprawiła, że nagietek zyskał znaczenie magiczne i symboliczne, stając się rośliną ochronną, która miała chronić przed złem i przynosić szczęście. Wkrótce jego kwiaty wykorzystywano do dekoracji i barwienia tkanin, aby wzmocnić ich magiczną moc i zachować ją na dłużej.

W średniowiecznej Europie nagietek zyskał na znaczeniu dzięki Hildegardzie z Bingen, sławnej zielarce i mniszce, która zalecała jego stosowanie na problemy skórne, takie jak łuszczyca czy świerzb. Opracowała maść z nagietka i smalcu, którą aplikowano na dotknięte miejsca, aby łagodzić ból i zmniejszać zmiany skórne. W czasach średniowiecznych nagietek był również symbolem ochrony przed złymi duchami. Wierzono, że roślina ta mogła ujawniać prawdę o miłości lub chronić przed złymi mocami, jeśli noszono ją lub wieszano nad drzwiami. Nagietek miał swoje miejsce w obrzędach, zwłaszcza podczas nocy przesilenia letniego, symbolizując płodność i odnowę. W kulturze chrześcijańskiej nagietek zyskał miano Mary’s Gold (złoto Marii; stąd inna angielska nazwa – marigold) i stał się symbolem czystości i oddania Matce Bożej. Jego kwiaty były powszechnie używane w kościelnych ceremoniach i dekoracjach.

W XVI wieku angielscy zielarze, tacy jak John Gerard i Nicholas Culpepper, zwrócili uwagę na właściwości nagietka, opisując jego zastosowania lecznicze. Gerard w swoim dziele The Herball, or Generall Historie of Plantes pisał o nagietku następująco: „Uważa się, że [kwiaty nagietka] są w stanie w znacznym stopniu wzmocnić i pocieszyć serce, oprzeć truciznom, a także są dobre przeciwko gorączce malarycznej. […] Wypite z winem powodują miesiączkę. Natomiast liście są gorętsze; jest w nich trochę gryzienia, ale z powodu związanej z tym wilgoci […]; dzięki której nawilżają brzuch […]. Płukanie ust sokiem nagietkowym pomaga na bóle zębów. Destylowane kwiaty i liście nagietka oraz woda zakroplona na zaczerwienione i łzawiące oczy, hamują stany zapalne i eliminują ból”.

Właściwości - Nagietek lekarski

1. Nagietek jest ceniony głównie za swoje tradycyjne szerokie działania dermatologiczne, które odnajdują potwierdzenie w nowoczesnej nauce. Badania Lievre et al. (1992) miały na celu sprawdzenie czy ekstrakty z nagietka można stosować w przypadku oparzeń 2. i 3. stopnia. W tym celu przygotowano trzy preparaty – maść na bazie wazeliny, w której macerowano kwiaty i ziele nagietka, maść z enzymami proteolitycznymi i zwykłą wazelinę dla grupy kontrolnej. Po 17 dniach badań stwierdzono, że maść z nagietkiem okazała się marginalnie, chociaż jednak, najskuteczniejsza, co tworzy dalsze przesłanki do stosowania preparatów z nagietkiem w celu łagodzenia oparzeń. Inne badania (Panahi et al. 2012) przeprowadzono na dzieciach poniżej trzeciego roku życia, które zmagały się z pieluszkowym zapaleniem skóry. Na części z dzieci zastosowano krem aloesowy, a na drugiej grupie maść zawierającą ekstrakty z kwiatów nagietka. Po 10 dniach badań i stosowaniu preparatów trzy razy dziennie zaobserwowano, że u dzieci z grupy nagietkowej występuje mniej dotkliwych zmian skóry. Co ważne – nie stwierdzono żadnych skutków ubocznych. Dodatkowo badania Schneider et al. (2015) przeprowadzone na 51 pacjentach onkologicznych wykazały, że nagietek może być pomocny w przypadku popromiennego zapalenia skóry (częste powikłanie po radioterapii).
2. Dwa badania potwierdzają, że użycie nagietka na wspomaganie gojenia się ran także jest uzasadnione. Proces gojenia skóry obejmuje kilka wyraźnych faz, w których kluczową rolę odgrywa tworzenie nowych naczyń krwionośnych, co nazywa się angiogenezą. Badanie in vivo przeprowadzone przez Patrick et al. (1996) pokazało, że napar z nagietka znacznie zwiększał liczbę mikroskopijnych naczyń w ranach, co wspomaga proces gojenia. Ponadto, w tkankach traktowanych nagietkiem wykryto kwas hialuronowy, który odgrywa kluczową rolę w formowaniu i migracji nowych naczyń włosowatych, sugerując, że roślina wspomaga regenerację naczyń krwionośnych w trakcie procesu gojenia. W drugim badaniu (Klouchek-Popova et al. 1982) sprawdzono, jak maści z ekstraktami nagietka (wodnym i etanolowym) pomagają w gojeniu ran u szczurów. Oba ekstrakty, stosowane miejscowo w postaci maści 5%, znacznie przyspieszyły gojenie, osiągając epitelizację (proces odnowy naskórka, kluczowy dla pełnego zamknięcia rany) na poziomie 73% (ekstrakt etanolowy) i 65% (ekstrakt wodny) po 5 dniach, w porównaniu do 60% w grupie kontrolnej. Po 10 dniach proces gojenia w grupach leczonych wyniósł 90% (ekstrakt etanolowy) i 88% (ekstrakt wodny), w porównaniu do 79% w grupie kontrolnej. Dodanie alantoiny do maści jeszcze bardziej poprawiło efekt.
3. Nagietek może wykazywać lekkie działanie kardioprotekcyjne, szczególnie przy chorobie niedokrwiennej serca. Ekstrakty z nagietka mogą przekształcać sygnały śmierci komórkowej, związane z niedokrwieniem i reperfuzją, w sygnały sprzyjające przeżyciu komórek. Osiągają to poprzez aktywację kinazy białkowej B (Akt) i białka Bcl2 oraz obniżenie poziomu prozapalnego czynnika TNF-α, co przyczynia się do redukcji stanów zapalnych i wspiera przeżycie komórek mięśnia sercowego (Ray et al. 2010). W innym badaniu udowodniono, że ekstrakt z nagietka zmniejszył kurczliwość serca o 100%, co może być związane z jego właściwościami rozkurczowymi – to sugeruje potencjalne działanie nagietka na zmniejszenie napięcia mięśniowego i regulację rytmu serca (Bashir et al. 2006).
4. Zauważono także działanie przeciwwrzodowe nagietka, co zostało potwierdzone w badaniach na zwierzętach. W jednym z nich (Mehrabani et al. 2011), ekstrakt z nagietka zastosowany w formie lewatywy pomógł złagodzić wrzodziejące zapalenie jelita grubego u psów, wywołane kwasem octowym. Po 30 dniach stosowania zauważono znaczną poprawę stanu błony śluzowej w porównaniu do grupy kontrolnej. Podobnie, badanie Tanideh et al. (2016) na szczurach wykazało, że doustne podanie ekstraktu nagietka oraz jego aplikacja w formie żelu znacząco przyspieszyły gojenie wrzodów jelita. U szczurów, które otrzymywały ekstrakt, odnotowano zmniejszenie markerów stresu oksydacyjnego i stanów zapalnych.
5. Nagietek ma interesujące właściwości przeciwbakteryjne, np. olej z kwiatów nagietka wykazał silne działanie przeciwko bakteriom takim jak Bacillus subtilis, Escherichia coli i Staphylococcus aureus (Hamad et al. 2017). Ponadto, 60% nalewka nagietkowa miała wyraźny efekt przeciwbakteryjny przeciwko Pseudomonas aeruginosa (Mabuza, 2018). Proszek z liści nagietka również okazał się skuteczny przeciwko Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, Escherichia coli i Klebsiella pneumonia, hamując ich rozwój (Chakraborthy, 2008). Wodny ekstrakt z kwiatów nagietka skutecznie zmniejszał przyleganie bakterii takich jak Salmonella, Shigella dysenteriae, Shigella flexneri, Shigella sonnei i coli (Ghaima et al. 2013).
6. Ekstrakty z nagietka wykazują działanie przeciwgrzybicze wobec wielu gatunków grzybów, w tym Aspergillus niger, Rhizopus japonicum, Rhodotorula glutinis i grzybów z rodzaju candida – C. krusei, C. tropialis, C. parapsilosis, C. dubliniensis, C. albicans oraz C. glabrata (Kasiram et al. 2000). Zahamowanie wzrostu grzybów było porównywalne z lekami przeciwgrzybicznymi, takimi jak amfoterycyna B i nystatyna. Przypuszcza się, że działanie przeciwgrzybicze nagietka wynika z obecności związków takich jak glikozydy kardenolidowe, sterole oraz flawonoidy (Goun et al. 2003).
7. Badania potwierdziły, że ekstrakty z kwiatów nagietka działają przeciwzapalnie, działając między innymi poprzez hamowanie produkcji tlenku azotu (NO), kluczowego mediatora reakcji zapalnej. Wyniki jednych badań pokazały, że nagietek zmniejszał produkcję NO aż o 50%, bez uszkodzenia komórek (Silva et al. 2021). Ponadto, eksperymenty na szczurach, w których zastosowano wyciąg z nagietka w modelach obrzęku łapy wywołanego przez karageninę, pokazały istotną redukcję obrzęku i zmniejszenie poziomu prozapalnych cytokin, takich jak IL-1beta, IL-6 i TNF-alfa (Preethi et al. 2009).
8. W tradycyjnym zielarstwie nagietek był ceniony za swoje właściwości przeciwbólowe, co znajduje potwierdzenie w badaniach naukowych. Badania nad ekstraktem hydroalkoholowym z nagietka wykazały, że zmniejsza on odczuwanie bólu, co sprawia, że może być stosowany w przypadkach przewlekłego bólu oraz dyskomfortu mięśniowego. Zauważono, że efekt przeciwbólowy nagietka jest zależny od dawki – wyższe stężenia zapewniają silniejsze działanie łagodzące (Farahpour et al. 2014). W innych testach zbadano wpływ nagietka i jego liści na różne modele bólu, wskazując, że ekstrakty z tej rośliny nie tylko działają szybko, ale ich efekt może utrzymywać się przez dłuższy czas (Saify et al. 2000).

Zastosowanie - Nagietek lekarski

Skład chemiczny - Nagietek lekarski

• terpenoidy ok. 2-10% (pochodne kwasu oleanolowego, estry faradiolu m.in. faradiol-3-O-palmitynian, faradiol-3-O-mirystynian; α- i β-amiryna, lupeol)
• flawonoidy 0,3-0,8% (kwercetyna, izoramnetyna, izokwercetyna, narcyzyna, rutyna)
• kumaryny (skopoletina, umbeliferon, eskuletyna)
• chinony (plastochinon, filochinon [witamina K1], tokoferol [witamina E], ubichinon)
• karotenoidy do 4,7% (luteina, zeaksantyna, neoksantyna, wiolaksantyna, flawoksantyna, mutatoksantyna, anteraksantyna)
• aminokwasy (alanina, arginina, kwas asparaginowy, histydyna, kwas glutaminowy, leucyna, lizyna, prolina, seryna, tyrozyna, treonina, metionina, fenyloalanina)
• olejek eteryczny 0,2-0,3% (α-tujen, α- i β-pinen, sabinen, limonen, 1,8-cyneol, p-cymen, trans-ocymen, terpinen, 3-karen, kadinen, α-kadinol, t-muurolol)
• węglowodany do 15% (galaktam, araban, alfa-L-ramnan)
• kwasy tłuszczowe (kwas laurynowy, kwas mirystynowy, kwas palmitynowy, kwas stearynowy, kwas oleinowy, kwas linolowy, kwas linolenowy)

Dawkowanie - Nagietek lekarski

Bezpieczeństwo przy stosowaniu - Nagietek lekarski